معرفی و نقد چند مرجع محوری درباره‌ی تکوین جنبش اخوان‌المسلمین مصر
۱- مذکّرات الدعوه و الداعیه؛ حسن البنّا، تقدیم: ابوالحسن علی الحسنی الندوی؛ الاسکندریه: دارالدعوه للطبع و النشر و التوزیع، الطبعه الاولی، ۱۴۲۲ هـ . ق / ۲۰۰۱ م.
«تاریخ‌نگاران به‌طور کلی هم‌عقیده‌اند که نوشتن زندگینامه شخصی (یا نوشتن شرح حال دیگران) به سبک کنونی در عصر جدید رواج یافته است … شرح حال – به خصوص به معنای نوعی روایت تاریخی توأم با تفسیر از سوی شخص مورد نظر، اعم از آنکه کتبی باشد یا نه – در زندگی اجتماعی مدرن، هسته اصلی هویت شخصی را تشکیل می دهد.» (گیدنز، ۱۳۷۸: ۱۱۳)
در مصر اوایل قرن بیستم به دنبال حوادث مهمی که در تاریخ مصر رخ داد سیل خاطرات نویسی شروع شد. در بیان ویژگی های مرحله دوم تاریخ نگاری نوین مصر در دوران معاصر گفته می شود که «سیل خاطرات نویسی به شکل گسترده تر توسط بسیاری از رهبران، سیاستمداران، متفکرین، کارگزاران حکومتی و … سرازیر شد؛ در این باره می‌توان به افرادی همچون أحمد عرابی، أحمد لطفی السید، عبد العزیز فهمی، محمد حسین هیکل و حسن البنا اشاره نمود، چه آنچه که تاکنون انتشار یافته است و چه آن هایی که فقط درباره آن ها می شنویم ولی به علت محرمانه بودن هنوز انتشار نیافته اند.» (عبدالغنی، ۲۰۰۳: ۱۸۳)
حسن البنا به علت مسأله بازجویی و اتهام زدن علیه وی به وسیله سوء برداشت‌هایی که از یادداشت‌های او می شد، در ابتدا نمی‌خواست که چنین کتابی را بنویسد؛ ولی بعد پشیمان می شود و برای جلوگیری از فراموش شدن این خاطرات از ذهن خود و همچنین جهت استفاده دیگران و نسل‌های بعد به نگارش این خاطرات اقدام می‌ورزد. (البنا، ۱۴۳۲: ۹)
در یک نگاه کلی، چهره‌ای که حسن البنا در این کتاب از خود ارائه می‌دهد، همچون یک «شخص حامل مأموریت الهی» با دعوتی مقدس و پیغامبرانه است. «او از روش‌های متنوعی برای ارائه چنین تصویری استفاده می‌کند که شاید از همه مهمتر از طریق تبیین و توصیف نقشه‌ها و توطئه‌هایی باشد که برخی اشخاص علیه جنبش می‌کشیدند.» (Lia, 1998: 63) حسن البنا کتاب خود را در ابتدا با بیان داستان‌ها و خاطراتی از دوران کودکی و نوجوانی و بعد جوانی شروع می کند و سپس به طور متمرکز به چگونگی تأسیس، رشد و شکل گیری جمعیت اخوان المسلمین می پردازد. لیا این احتمال را می دهد که تعدادی از این داستان ها ساختگی و تمثیلی می باشد «که در ارتباط با موقعیت سیاسی دشواری است که اخوان المسلمین در نیمه دوم دهه ۱۹۴۰ م. با آن روبه‌رو بود. این داستان‌ها به قصد دست انداختن و تمسخر تبلیغات سیاسی علیه جمعیت، در آن زمان مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گرفتند و ارتباط چندانی و بلکه هیچ ارتباطی با وقایع اوایل دهه ۱۹۳۰ م. ندارند.» (Ibid)
به هر حال «مهمترین منبع برای شناخت حسن البنا، خود نگاشته های جمع آوری شده از حسن البنا در روزنامه ها و مجله های «جمعیت» می باشد. اولین کتاب در این زمینه، کتاب مجموعه خاطرات می باشد که یک سوری در بیروت تحت عنوان «مذکرات حسن البنا» جلد اول، منتشر نمود. (نک. مجله الدعوه، ۱۵ آوریل ۱۹۵۱، ص ۸). این کتاب، شامل زندگینامه حسن البنا و سال های نخستین تاریخ جنبش می شد. کتاب «مذکرات الدعوه و الداعیه» چاپ قاهره، همان اصل متن چاپ بیروت می باشد که البته با اضافاتی توسط یک مصری تا شروع جنگ جهانی دوم را دربر می گیرد. ظاهراً متن نخست، پس از اولین انحلال جمعیت در سال ۱۹۴۸ م. در بیروت منتشر شد و متن دوم در آغاز سازماندهی دوباره آن، پس از سال ۱۹۵۰ بیرون آمد (Mitchel,1969:1(Note)؛ میتشل، ۱۹۸۵: ۱۵).
۲- مجموعه الرسائل ( طبعه مزیده و محققه )؛ حسن البنّا، خرج احادیثه و قدم له: الشحات احمد الطحان، مصر، المنصوره: در الکلمه للنشر و التوزیع، الطبعه الاولی، ۱۴۲۶ هـ . ق. / ۲۰۰۵ م.
مجموعه الرسائل کتابی است که شامل مجموعه ای از کارهای مطالعاتی، بحث‌ها و نوشته‌های حسن البناست که توسط إخوانی ها گردآوری شده و در قالب یک کتاب چاپ شده‌اند. این کتاب شامل ۲۰ رساله بود که در طی چاپ جدیدی در سال ۱۴۲۶/ ۲۰۰۵ م. این رساله‌ها به ۲۷ رساله افزایش یافته‌اند که این ۷ رساله عبارتاند از: ۱- اصول‌الإسلام و النظام‌الإجتماعی. ۲- فی اجتماع رؤساء المناطق و المراکز الجهاد. ۳- تربیه النشء، تربیه إسلامیه خالصه. ۴- المنهج الثقافی (اللائحه العامه). ۵- عقیدتنا. ۶- قضیتنا. ۷-المناجاه. البته در مقایسه‌ای که انجام شد رساله «الی الطلاب» هم ظاهراً با نام «مؤتمر طلبه الإخوان المسلمین» ارائه شده و رساله التعالیم نیز در فهرست مطالب با نام رساله التعلیم آمده است.
رساله‌ها را بر اساس شکل ظاهری نوع رساله‌ها می‌توان چهار دسته نمود: الف) رساله‌های مقاله-ای (رساله‌هایی که به صورت مقاله در نشریه‌ها منتشر شده‌اند و بعدها در یک رساله منتشر شده‌اند): ۱- بین الأمس و الیوم. ۲- هل نحن قوم عملیون (نشریه اخوان المسلمین، از۲۸ ربیع الثانی۱۳۰۳ «شماره۱۴»)
ب) رساله‌های خطابی (رساله‌هایی که در ابتدا به صورت خطبه و سخنرانی عرضه شده‌انـد و سپس در قالـب رساله چاپ شـده‌اند): ۱- الــی الشباب. ۲- الإخـوان المسلمون تحــت رایـه القـرآن (۱۹۳۹ / ۱۳۵۸). ۳- المؤتمـر الخامس (۱۹۳۷ م. / ۱۳۵۷ هـ . ق. – قاهره). ۴- إلی الطلاب (۱۹۳۸ / ۱۳۵۷ – مرکز جوانان مسلمان در قاهره). ۵- المؤتمر السادس (۱۹۴۱ م.)
ج) رساله‌های عمومی خطاب به شخصیت‌های معروف: رساله نحو النور.
د) رساله‌هـای دست نوشتـه آماده: ۱- دعوتنـا. ۲- إلـی أی شیء ندعو الناس. ۳- دعوتنـا فی طور جـدیـد (۱۹۴۲ / ۱۳۶۱ – مجله إخوان المسلمین، شماره ۱). ۴- مشکلاتنا فی ضـوء النظام الإسلامی. ۵- مشکلاتنا الداخلیه فی ضوء النظام الإسلامی (نظام الحکـم). ۶- مشکلاتنـا الداخلیه فی ضوء النظام الإسلامی: (نظام الإقتصادی). ۷- الجهاد. ۸- المرأه المسلمه. ۹- التعالیم ۱۰- نظام الأسر. ۱۱- العقائد. ۱۲- المأثورات.
تقسیم بندی رساله ها براساس موضوع:
الف) اعتقادی و معنوی: العقائد – المأثورات.
ب) سازمان داخلی جمعیت: نظام الأسر – التعالیم.
ج) سازمان عمومی جمعیت: إلی الشباب – المؤتمر الخامس – المؤتمر السادس.
د) روش اصلاح طلبانه و اصول إخوان: دعوتنا – الی إی شیء ندعو الناس.
هـ) دعوت همگانی: بین الأمس و الیوم – المرأه المسلمه – هل نحن قوم عملیون.
و) قانون: مشکلاتنا فی ضوء النظام الإسلامی (نظام الحکم – النظام الإقتصادی – رساله الجهاد). (البنا، ۱۴۲۶: ۲ –۱۱)
۳- أوراق من تاریخ الاخوان المسلمین، الکتاب الاول: ظروف النشأه و شخصیه الامام المؤسس؛ الکتاب الثانی: بدایات التأسیس و التعریف البناء الداخلی ۱۹۲۸ – ۱۹۳۸ م.؛ الکتاب الثالث: الاخوان و المجتمع المصری و الدولی فی الفتره من ۱۹۲۸-۱۹۳۸م.؛ الکتاب الرابع: مرحله التکوین البناء الداخلی ۱۹۳۸ – ۱۹۴۳ م.؛ الکتاب الخامس: مرحله التکوین استکمال البناء الداخلی ۱۹۴۳ – ۱۹۴۵ م.؛ الکتاب السادس: دورالاخوان المسلمین فی المجتمع المصری من ۱۹۳۸-۱۹۴۵م.؛ جمعه امین عبدالعزیز، الطبعه الاولی للناشر، القاهره: دار التوزیع و النشر الإسلامیه، ۱۴۲۵- ۱۴۲۷ هـ . / ۲۰۰۴- ۲۰۰۶ م.
جمعه امین عبدالعزیز، مؤلف این کتاب، جزء اعضای با سابقه اخوان‌المسلمین است و هم‌اکنون عضو «دفتر مرکزی رهبری» (مکتب الإرشاد العام) یعنی بلندپایه‌ترین ارگان رسمی اخوان‌المسلمین است. او با ارائه این کتاب، بر پایه منابع و مصادر اولیه و مورد اعتماد انجمن توانسته است کامل-ترین کتاب را در باب چگونگی شکل‌گیری، رشد و تطور انجمن ارائه دهد، بالأخص اینکه، با توجه به موقعیت خود در انجمن در دستیابی به منابع و شناخت آنها نسبت به دیگر اشخاصی که در این باره قلم‌فرسایی کرده‌اند، برتری دارد. او در این شش جلد، پس از پرداختن به ریشه‌های شکل‌گیری جمعیت در جامعه و مقایسه آن با دیگر جنبش‌های پیشین به بیان سیر تکوین انجمن و بخش های مختلف آن تا سال ۱۹۴۵م.، پرداخته است.
کار مؤلف، در تدوین و تبویب اطلاعات خام و اولیه، براساس منابع موجود، کاری بسیار ارزشمند و در خور توجه است، به گونه‌ای که حتی می‌توان گفت دایرهالمعارفی برای شناخت اخوان‌المسلمین است؛ ولی با وجود این، باید گفت که این کار، کاری وقایع‌نگارانه و فاقد دید تاریخی مورد نیاز یک مورخ است و طبیعتاً باید منظور مؤلف از کاربرد لفظ «تاریخ»، «وقایع‌نگاری» باشد و نه «تاریخ-نگاری». با توجه به جایگاه او در این انجمن، در بررسی دیدگاه‌های وی باید کمال دقت را نمود.
نویسنده علاوه بر این اثر حجیم که کار تألیف آن همچنان ادامه دارد، اقدام به جمع‌آوری و انتشار مجموعه آثاری از حسن‌البنا بر اساس موضوعات مختلف نموده و با عنوان سلسله من تراث الامام البنا در ۶ مجلد (تاکنون) منتشر کرده است. این آثار به‌طورکلی، برپایه مقالاتی از حسن‌البنا در نشریات انجمن (همانند الإخوان المسلمون، النذیر، المنار، التعارف، الشهاب، الفتح، النضال و الإعتصام) گردآوری و تألیف شده‌اند.