رسالت زن در عصر انتظار
نویسندگان: عبدالله فرهی
ساجده سخاوت (طلبه حوزه علمیه)
چکیده
در عصر غیبت که دوره پنهان زیستی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است، معتقدان به مهدویت برای زمینهسازی و نیل به جامعه موعود جهانی، دارای رسالتها و مسئولیتهای خطیری هستند که با پای بندی و اجرای آنها میتوانند زمینهساز ظهور آن حضرت باشند. در این میان، نقش زنان که نصف جمعیت بشر را به خود اختصاص دادهاند، نقشی مهم و تأثیرگذار است، زیرا زنان منتظر، علاوه بر اینکه نسبت به خویشتن مسئولیت دارند و باید خود را جزء منتظران واقعی قرار دهند، همچنین باید به دیگر سازی، یعنی تربیت و تعالی نسل منتظر نیز همت گمارند. ازاینرو زنان دارای دو مسئولیت، جهت زمینهسازی ظهور (خودسازی و دیگر سازی) میباشند. در این مقاله بیشتر حول محور وظایف اجتماعی زن منتظر در عرصه اجتماعی توجه شده است. در ابتدا بهضرورت بحث از رسالتهای زن منتظر، و در ادامه به عوامل مؤثر در افزایش مشارکت سیاسی – اجتماعی زنان، نقش زن در حماسه عاشورا، جمهوری اسلامی و قیام امام مهدی (عج)، تأثیرگذاری زن در دولت زمینهساز ظهور، و معرفی شماری از زنان سرافراز تاریخ اسلام پرداختهشده است.
کلیدواژگان: رسالت، انتظار، زن، غیبت.
مقدمه
با توجه بهضرورت بحث از رسالتهای زن منتظر، بهویژه رسالتهای شناختی و اعتقادی او، میتوان در هشت مرحله به بیان این رسالتها پرداخت، که این مراحل به ترتیب عبارتند از: ۱- جایگاه شناسی ۲- ضرورت شناسی ۳- وظیفهشناسی ۴- رسالتهای شناختی زن منتظر در عرصه فردی ۵- رسالتهای شناختی زن منتظر در عرصه خانوادگی ۵- رسالتهای شناختی زن منتظر در عرصه اجتماع ۷- رفتارشناسی ۸- شاخص شناسی. اما با توجه به موضوع بحث به تشریح مراحل چهارم، پنجم و ششم، یعنی رسالتهای شناختی زن منتظر در عرصه فردی، خانوادگی و اجتماعی میپردازیم.
در باب رسالتهای شناختی زن منتظر در عرصه فردی بهویژه چهار اقدام در زمینهی شناخت برای زن منتظر ضروری به نظر میرسد، که این چهار اقدام عبارتند از ۱- خداشناسی و هستیشناسی ۲- انسانشناسی ۳- دینشناسی ۴- دشمنشناسی. اما در عرصه خانوادگی سه اقدام مهم قابلذکرند ۱- خانواده شناسی ۲- منزلت شناسی (جایگاه زن در خانواده) ۳- مهارت شناسی (سازوکارهای تربیت نسل منتظر). و بالاخره در عرصهی اجتماع میتوان به سه اقدام اشاره نمود: ۱- جایگاه شناسی ۲- رسالت شناسی ۳- آسیبشناسی.
امروزه زنان تا حد زیادی با رسالتهای خود در عرصهی فردی و خانوادگی آشنایی اجمالی دارند، اما با وظایف اجتماعی خود تا حد زیادی بیگانهاند، به همین دلیل در این اینجا بیشتر حول محور وظایف اجتماعی زن منتظر در عرصه اجتماعی میپردازیم.
زنان بهعنوان نیمی از پیکرهی اجتماع و مهمترین عامل انتقال ارزشها در خانواده، از نقش و جایگاه مهمی در عرصههای اجتماع برخوردارند بهگونهای که میتوان ادعا کرد که زن میتواند عامل سعادت یا شقاوت جامعه باشد.
ضرورت بحث از رسالتهای زن منتظر
پیش از سخن گفتن از وظائف زن منتظر، ابتدا میبایست روشن گردد که شناختن و سخن گفتن از این رسالتها چه لزومی دارد؟ اصولاً جایگاه و نیز نقش زنان در اسلام و بهتبع آن،حکومت حضرت مهدی(عج)چیست؟
چنانکه مسجل شد که زنان از جایگاه والایی برخوردارند، چه ضرورتی دارد که به این جایگاه،از منظر انتظار نگریسته شود؟ آیا یک زن بهواسطه همسر بودن، مادر بودن،دختر بودن و بهطورکلی مؤنث بودنش میبایست تکالیف ویژهای انجام دهد؟ پس چگونه میتوان این وظایف را شناخت؟ و بالاخره اینکه، در مسیر وظیفهشناسی و انجام تکالیف،چه اصولی بر شناخت،اعتقاد و اعمال او حاکم است؟
در پاسخ به این دسته از سؤالها میتوان بهطور خلاصه پاسخ داد؛ زن منتظر برای ایجاد اعتمادبهنفس و آمادگی لازم در خود،بهمنظور پیمودن پلههای نردبان ایمان و کسب توفیق حضور در اردوگاه یاوران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، میبایست بداند که اسلام،جایگاه والا و کاملاً متناسب با ویژگیهای شخصیتی را برای او در نظر گرفته است . بهمنظور ارتقای موقعیت زن و رسیدن به جایگاه مطلوب،برنامههای ویژهای همچون همتا دانستن زن و مرد،توجه به ارزشمندی زنان و تکریم آنان و نیز تربیت زنان شایسته و الگو را در دستور کار خود قرار داده است. نتیجه این برنامه این است که در آرمانشهر مهدی،زنان هم در آمادهسازی زمینهها،هم در تربیت نسل مهدوی و هم در کارگزاری و یاوری حضرت در حکومت جهانی،نقش ممتاز و برجستهای دارند.
عوامل مؤثر در افزایش مشارکت سیاسی – اجتماعی زنان
اگر بخواهیم همه تلاشمان را در راستای افزایش مشارکت سیاسی – اجتماعی زنان بکنیم،ابتدا شیوههای نهادینه کردن آن را شناخته و سپس این مدل از حضور زنان را افزایش دهیم.
۱- برنامهریزی برای نقشهای اجتماعی زنان
۲- آموزش مهمترین رکن افزایش مشارکت سیاسی – اجتماعی است که بهوسیله رسانههای مطبوعاتی، صوتی، تصویری، سازمانها و نهادهای گوناگون باید انجام بپذیرد.
۳- فرهنگسازی حضور زنان که از طریق صاحبنظران، جامعه، دولت و سازمانهای اجتماعی، صورت میگیرد که زنان در آن بهتناسب امکانات، فضای فکری جامعه.
مسئولیت زن بهعنوان همسر «و نیز مادر»، نمیتواند مانع تکامل و رشد او شود و او را از سیر پویا در مسیر مستقیم الهی بازدارد؛ زیرا همانطور که مسئولیتهای مهمی که مرد بهعنوان پدر و شوهر دارد «مثل نفقه و سرپرستی خانواده» او را از شرکت در فعالیتها منع نمیکند، نقش یک زن نه عنوان همسر یا مادر نیز نباید او را از نقش خویش در جامعه بازدارد یا حرکت پویای او را بهعنوان زنی مسلمان محدود سازد؛ بلکه بر همه انسانها واجب است که بهحکم رسالتی که در تکمیل خویش دارند، تلاش کنند و همت خود را برای رسیدن به این هدف بهکارگیرند. به همین سبب است که زن میتواند بهتناسب استعداد و توانایی خود در کاری اشتغال ورزد؛ به این شرط که آداب اسلامی را رعایت کند و به ارزشهای اخلاقی پایبند باشد و این فعالیتها مانع حق همسری «حق استمتاع و مساکنه» و فرزندی او که از مهمترین رسالتهای زن میباشد نشود.
نقش زنان در حماسه عاشورا و چگونگی ادامه رسالت
زنان عاشورا، گاه در جبهه مبارزه بودهاند،گاه در کسوت پرستاری و غمخواری، گاه در نقش پیامرسانی و.. لذا در هر موقعیت مناسب، مسئولیت خطیر ادامه رسالت را با ابزار متناسب با ان شرایط را عهدهدار بودهاند.
برخی از نقشهای زنان در واقعه عاشورا که خود تأثیر بسزایی در چگونگی ادامه رسالت توسط زنان غیر حاضر در کربلا داشتند؛ را بهصورت تیتروار بیان میکنیم که توضیحات بیشتر در این باره خارج از این مبحث میباشد.
۱- مشارکت زنان در مبارزه،جهاد و شهادت.
۲- آموزش صبر و مقاومت و روحیه بخشی .
۳- پرستاری،مراقبت،حمایت.
۴- رهبری و مدیریت.
۵- پاسداری از ارزشهای دینی.
۶- الگودهی.
۷- تداوم بخشی نهضت عاشورا.
اگر «عاشورا» بهعنوان یکی از مهمترین جنبشهای مؤثر بر جوامع انسانی، همچنان پرفروغ و اثرگذار است، بهواسطه حضور فعال زنان بهویژه حضرت زینب علیهالسلام در آن است، و امام حسین علیهالسلام دلیل همراهی زنان را ارادهی الهی دانستند. گویی در انقلاب بزرگ عاشورا، اراده الهی بر این تعلقگرفته که برای عاشورا شدن «عاشورا»، حضور زنان حتمی و ضروری باشد.
نقش زن در جمهوری اسلامی
یکی از جنبههای جالب و حیرتانگیز انقلاب اسلامی ایران که میدانید انقلابی است که معیارهای جامعه شناسان را درهمریخته و معادلات آنها را بهم زده است «همین مسئله است»، در غرب این تبلیغ زیاد شده است بهطوریکه برای آنها باور آمده است که زن در جامعه اسلامی از حقوق محروم بوده و هست وزنها عنصرهایی ناراضی در جامعه خود هستند؛ پس اگر به آنها عرضه شود که انقلابی اسلامی میخواهد پیدا شود، آنها حتماً در جبهه مخالف شرکت خواهند کرد، ولی در عمل زنها نهتنها شرکت کردند، بلکه اگر آنها شرکت نمیکردند این خود واقعیتی است که این انقلاب به ثمر نمیرسد، چون زنان نهفقط شرکت مستقیمشان مؤثر بود، بلکه تأثیر شرکت غیرمستقیمشان (یعنی تأثیری که روی شوهران، فرزندان، پدران و برادرانشان داشتند) از تأثیر مستقیم خودشان کمتر نبود و این خود یک مسئله فوقالعاده است.
مرد الهام گیر از زن است و اگر در یک جریان اجتماعی زنها هماهنگی نداشته باشند، از تأثیر مرد هم فوقالعاده میکاهند و برعکس اگر زنها نقش موافق داشته باشند نیروهای مردها را هم چند برابر میکنند و نیروی محرکی برای مردها به شمار میروند.
شرکتشان در تظاهرات و راهپیماییها، آنهم با حفظ معیارهای اسلامی و شعارهای اسلامی، و از همه مهمتر جلو گلولهها رفتن است.
نقش زنان در قیام امام مهدی (عج) بر اساس روایات
بر پایه برخی از روایات چهارصد زن هنگام قیام مهدی (عجل الله فرجه)، آن حضرت را همراهی میکنند و اکثر آنها در بخش بهداشت و درمان مشغول فعالیت میباشند. البته در روایات درباره تعداد زنانی که به هنگام قیام حضرت با او خواهند بود، اختلاف وجود دارد. برخی از روایات از سیزده زن نام میبرند که هنگام ظهور حضرت مهدی (عجل الله فرجه) با حضرتش میباشند و شاید آنان از کسانی هستند که از نیروهای ابتدایی مهدی (عجل الله فرجه) میباشند. برخی از روایات نیز عدد زنانی را که به حضرت یاری میرسانند، هفت هزار و هشتصد نفر ذکر کرده است و آنان زنانی هستند که پس از قیام، حضرت را همراهی میکنند و در کارها به آن حضرت کمک میکنند.
در کتاب فتن از ابن حمّاد آمده است: تعداد مؤمنان به هنگام خروج دجال، دوازده هزار مرد و هفت هزار و هفتصد یا هشتصد زن هستند.
رسول خدا (صلیالله علیه وآله وسلم) میفرماید: (عیسی بن مریم در بین هشتصد مرد و چهارصد زن فرود میآید که آنان از بهترین ساکنان روی زمین و از صالحترین مردمان گذشته هستند).
امام باقر (علیهالسلام) میفرماید: (به خدا سوگند سیصد واندی نفر خواهند آمد و پنجاه زن نیز در میان آنان است).
مفضل بن عمر میگوید: امام صادق (علیهالسلام) فرمود: (همراه حضرت قائم، سیزده زن هستند). عرض کردم: آنان چه میکنند و چه نقشی خواهند داشت؟ فرمود: (زخمیها را مداوا میکنند و از بیماران پرستاری مینمایند؛ هم چنانکه همراه رسول خدا (صلیالله علیه وآله وسلم) بودند). گفتم: آن سیزده نفر را نام ببرید؟ فرمود: (قنوا دختر رشید، اُمّ اَیْمَن، حبابه والبیه، سمیّه مادر عمار یاسر، زُبَیْدَه، اُمّ خالد أحمسیه، اُمّ سعید حنفیّه، صیانه ماشطه وامّ خالد جهنیه).
در کتاب منتخب البصائر از دو زن به نام وتیره واحبشیه نامبرده شده است که از اصحاب و یاوران حضرت قائم (عجل الله فرجه) شمرده شدهاند. برخی از روایات نیز تنها به همراه بودن زنان با حضرت اکتفا کرده، و تعدادشان را ذکر نکردهاند.
در روایات مفضل بن عمر بهروشنی تعداد زنانی که با حضرت قائم (عجل الله فرجه) خواهند بود، سیزده نفر ذکرشده است؛ ولی از این تعداد تنها نُه نفر به اسم و مشخصات معرفیشدهاند. تأکید امام صادق (علیهالسلام) بر این نامها ما را بر آن داشت تا درباره زندگینامه و ویژگیهای آنان بررسی کنیم و پس از تحقیق، به نکاتی دستیافتیم که پاسخ قانعکنندهای بر راز تأکید امام صادق (علیهالسلام) است.
این افراد هرکدام شایستگیهایی دارند، امّا اکثر آنان در جهاد با دشمنان خدا، از خود لیاقت نشان دادهاند. برخی از آنان هم چون صیانه، مادر چند شهید بوده، خود نیز با وضعی جانسوز به شهادت رسید. برخی دیگر چون سمیّه، درراه دفاع از عقیده اسلامی خود، سختترین شکنجهها را تحمل کرده، تا پای جان از عقیده خود دفاع کردهاند و گروهی دیگر هم چون ام خالد نعمت تن درستی پیکر را برای حفظ اسلام، بر خود حرام کردند و جانباز شدند. گروهی دیگر همانند زُبَیْدَه، زرقوبرق دنیا و توانگری مادی، هرگز آنان را از اسلام بازنداشت؛ بلکه برعکس، از آن امکانات درراه عقیده استفاده کرده، به برپایی حج که یکی از مظاهر مهم اسلامی و از ارکان دین میباشد، کمک نمودند. بعضی دیگر، افتخار دایگی رهبر امت اسلامی و تربیت فرزندانی لایق را داشتند و خود نیز از معنویتی برخوردار بودند که زبانزد خاص و عام گردیدند. جمعی دیگر از خانواده شهیدانی هستند که خود پیکر نیمهجان آنان را حمل کرده، و با آنان سخنها گفتهاند.
آری، آنان دلسوختگانی هستند که با انجام آن رشادتها ثابت کردهاند که میتوانند گوشهای از بار سنگین حکومت جهانی اسلام را بر دوش کشند.
در روایتی که جابر بن یزید جعفی از امام باقر علیهالسلام نقل کرده که «به خدا سوگند، ۳۱۳ نفر که ۵۰ نفر از آنها زن هستند، بدون هیچ قرار قبلی در مکه کنار یکدیگر جمع خواهند شد».
پرسشی که در اینجا مطرح میشود، این است که آیا این تعداد زن و ۳۱۳ نفر یاران خاص امام مهدی علیه سلام هستند یا اینکه آنها جزو عموم یاران آن حضرتند؟
در پاسخ به این پرسش باید گفت با توجه به آنکه امام باقر علیهالسلام در این روایت از تعبیر «فیهم» استفاده کرده و نفرموده است «معهم»، میتوان استفاده کرد که این تعداد زن جزو ۳۱۳ نفر یاران خاص هستند . اینکه در بیشتر روایات آمده است ۳۱۳ نفر مرد آن حضرت را یاری میکنند، شاید به این دلیل باشد که بیشتر آنان مرد هستند.
گفتنی است در برخی از روایات بهطور مشخص از تعدادی از زنان که هرکدام در مقطعی از تاریخ نقش مهم و تعیینکنندهای در گسترش و تحکیم دین حق داشتهاند در گسترش و تحکیم دین حق داشتهاند، بهعنوان کسانی که در عصر ظهور برای یاری امام عصر علیهالسلام به دنیا رجعت میکنند، یاد شده است که از ان جمله میتوان به صیانه همسر حزقیل، پسرعموی فرعون و گنجینهدار وی که در برخی روایات آمده است، مؤمن آل فرعون همین بوده است، ام ایمن کنیز پیامبر اکرم صلیالله علیه واله؛ زبیده همسر هارونالرشید که به انجام کارهای نیک معروف بود؛ سمیه مادر عمار یاسر که درراه اسلام به شهادت رسید؛ ام خالد که به جرم تشیع و حمایت از قیام زید بن علی دستش بریده شد؛ حبابه والبیه؛ زنی که دوران هشت امام معصوم را درک کرد و یکبار به معجزه امام سجاد و بار دیگر به معجزه امام هشتم دوباره جوان شد؛ قنوا دختر رشید هجری که پدر او در زمان ابن زیاد به جرم بیزاری نجستن از امام علی علیهالسلام به شهادت رسید و خود او نیز درراه عقیدهاش پایداری و فداکاری فراوان کرد.
تأثیرگذاری زن در دولت زمینهساز
زن میتواند در عرصهی فرهنگ، اخلاق، معنویت و سیاست که از عناصر اصلی تمدن است تأثیرگذار باشد، ارتباط تنگاتنگی بین فرهنگ عاشورا بافرهنگ مهدویت وجود دارد زنان در به سامان رساندن جریان عاشورا نقش به سزایی داشتند و اگر زنان در جریان عاشورا نبودند نهایتاً تمامی اهداف مکتب عاشورا تحقق پیدا نمیکرد.
در جامعه ما هم زنان میتوانند نقش خیلی مؤثری در مباحث مهدویت داشته باشند. یکی از مهمترین وظایفشان این است که در دین و دینمداری ثابتقدم باشند و از ابتذال و فساد دوری کنند و در شناخت امام زمان (عج) سعی و کوشش نمایند و آن را ابتدا در خانوادهی خود ترویج کنند و بعد نزدیکان خود را تشویق و ترغیب نمایند و جلسات جذابی را راجع به مهدی شناسی و حکومت امام زمان (عج) برای آنان برقرار کنند تا از این طریق بتوانند فرهنگ مهدوی و عشق به حضرت مهدی (عج) و فرزندان و نزدیکان نهادینه کنند.
زنان سرافراز
۱- صیانه ماشطه: وی همسر حزقیل- پسرعموی فرعون- و شغلش آرایشگری دختر فرعون بود؛ ولی چون موقع آرایش دختر فرعون وقتیکه شانه از دستش افتاد بیاختیار نام خدا را بر زبان جاری ساخت؛ فرعون دستور داد تا تنور مسی برافروزند و همهی بچههای آن زن را در حضورش در آتش افکنند. چون نوبت به طفل شیرخوارش رسید، صیانه میخواست بهظاهر از دین برائت جوید که کودک شیرخوارش به زبان آمد و گفت: «مادر صبر کن تو بر حق هستی.»
فرعونیان آن زن و بچهی شیرخوارش را در آتش افکنده، سوزاندند و خداوند در اثر صبر و تحمل آن زن درراه دین، او را در دولت امام مهدی (ع) زنده میگرداند تا هم به آن حضرت خدمت کرده و هم انتقام خود را از فرعونیان بگیرد.
۲- سمیه، مادر عمار یاسر: وی هفتمین نفری بود که به اسلام گروید و دشمن بدترین شکنجهها را بر او رواداشت خداوند این زن را به پاداش تحمل بدترین شکنجه که درراه اختلاف اسلام نشان داد؛ در ایام ظهور مهدی آل محمد (ص) زنده خواهد کرد.
۳- نسیبه، دختر کعب مازنیه: او معروف به «ام عماره» و از زنان فداکار صدر اسلام است او در جنگ احد به دفاع از جان شریف پیامبر (ص) پرداخت و در این راه بدنش زخمهایی فراوان برداشت. پیامبر عزیز این فداکاری را ستوده و به فرزندش عماره چنین فرموده: «امروز، مقام مادر تو از مردان جنگی والاتر است.»
۴- ام ایمن: پیامبر (ص) به او «مادر» خطاب میکرد و فرمود: «هذه بقیه اهلبیتی» این زن باقیماندهای از خاندان من است.» وی از شیفتگان خاندان امت بود و در ماجرای فدک، حضرت زهرا (س) او را بهعنوان شاهد معرفی کرد وی پنج یا شش ماه پس از پیامبر از دنیا رفت.
۵- ام خالد: یوسف بن عمر، پیش از به شهادت رساندن زید بن علی بن الحسین در کوفه دست او را به جرم شیعه بودن قطع کرد.
۶- زبیده: احتمال دارد زن هارونالرشید باشد، شیخ صدوق (ره) دربارهاش گفته است وی یکی از هواداران و پیروان اهلبیت (ع) است. وی کارهای خدماتی بسیاری داشت که یکی آبرسانی به عرفات است وی یکصد کنیز داشت که پیوسته مشغول حفظ قرآن بودند. زبیده در سال ۲۱۶ ق رحلت کرد.
۷- حبابه والبیه: از زنان والامقامی است که دورهی زندگی هشت امام معصوم را درک کرد و پیوسته مورد لطف و عنایت ایشان قرار داشت. در یک یا دو نوبت بهوسیلهی امام زینالعابدین (ع) و امام رضا (ع) جوانیاش به او بازگردانده شد. حبابه پس از شهادت هر امامی نزد امام دیگر میرفت و آنان مهر خود را بر سنگ میزدند و اثر آن نقش میبست. نوبت که به امام رضا (ع) رسید حضرت نیز چنین کرد. نه ماه پس از رحلت امام رضا (ع) زنده بود و پسازآن بدرود حیات گفت روایت شده است که وقتی حبابه خدمت امام زینالعابدین (ع) رسید، یکصد و سیزده سال از عمرش سپری میشده بود حضرت با انگشت سبابه خود اشارهای نمود و جوانیاش بازگشت. همچنین نوشتهاند: صورت حبابه از زیادی سجود سوخته و از عبادت همانند چوب خشکیدهای شده بود.
نتیجه
دربارهی زن و مهدویت در عصر غیبت باید به این نکته توجه داشت که نظام اعتقادی بهصورت شبکهای است و زن و مرد در ارتباط با آموزهی مهدویت، مکمل یکدیگرند. بهترین رسالت زن در اسلام، انسانسازی میباشد. همانطور که قرآن انسانساز است، زن نیز انسانساز است که در قرآن و روایات ائمهی معصومین به مزایای آن اشاره شده است، در عرصههای مختلف فرهنگی، اخلاقی، سیاست تأثیرگذار است. از مهمترین رسالت زنان در دولت زمینهسازی ظهور امام عصر (عج) انتظار توجه به تقویت دینداری در فرزندان میباشد. از مهمترین رسالتهای دیگر زنان در عصر حاضر، ایجاد محبت و عشق به حضرت مهدی (عج) در وجود فرزندان میباشد. مادران در دوران بارداری و شیر دادن دقت و حساسیت به-سزایی در تربیت فرزندان داشته باشند، تا مهدی باوری و مهدی پروری در آنها رشد پیدا کند.
از همه مهمتر، اینکه زنان در حفظ ظاهر خود، انجام فرایض، واجبات و مستحبات دینی معلم خوبی باشند تا فرزندان از آنان، الگو بگیرند. نقش زنان در زمان حکومت امام زمان (عج) موردبررسی قرار گرفت و به نمونههایی از وظایف آنان ازجمله: امداد و کمکرسانی، حمل مجروح، صبر و استقامت و….. اشاره شد.
به امید روزی که حضرت مهدی (عج) ظهور کند و طبق فرمایش امام باقر (ع) زنان به چنان حکمت و فهم کاملی دستیافته باشند که بتوانند در خانههایشان بر طبق کتاب خدا و سنت پیامبر اکرم (ص) قضاوت کنند.
منابع و مآخذ
- جلالی کندری، سهیلا؛ زن مسلمان: پردهنشینی یا حضور اجتماعی؛ چاپ اول، تهران: دانشگاه الزهرا (س)، ۱۳۸۳ش.
- ستار، فاطمه زهرا؛ «مسئولیتهای زنان در جامعه منتظر»؛ زیر نظر حجتالاسلام دکتر روحالله شاکری زواردهی.
- سمایی، عاطفه؛ ضرورت حضور سیاسی- اجتماعی زنان و تداوم گفتمان انقلاب؛ چاپ اول، تهران: سازمان بسیج جامعه زنان کشور- مدیریت بررسی و تحلیل، بهار ۱۳۸۹ش.
- شفیعی سروستانی، ابراهیم؛ معرفت امام زمان (ع) و تکلیف منتظران؛ تهیهشده در مؤسسه فرهنگی موعود و مرکز پژوهشهای اسلامی صداوسیما، چاپ دوم، تهران: موعود عصر، ۱۳۸۷ش.
- مطهری، مرتضی؛ آینده انقلاب اسلامی ایران؛ چاپ بیست و هشتم، قم: صدرا، مهر۱۳۸۷ش.
- معین الاسلام، مریم و علی غلامی؛ زن منتظر و منتظر پروری؛ چاپ اول، قم: چاپخانه کوثر، ۱۳۸۸ش.
- یزدان پناه، زهره؛ زنان عاشورایی: نقش زنان در نهضت امام حسین (ع) (از عاشورا تا سقوط امویان)؛ چاپ ششم، تهران: مؤسسه انتشارات و تبلیغات هلال، ۱۳۹۰ش.
- زن و جامعه مهدوی؛ وظایف و مسئولیتها»، میزگرد با حضور کارشناسان، دکتر بهروز لک، آقای دکتر سید رضی موسوی، سرکار خانم مریم معینالاسلام و سرکار خانم شیده صادقی، فصلنامه انتظار موعود، شماره ۲۲٫
- نقش زنان در قیام امام»، برگرفته از سایت تبیان.
- زنان منتظر در جامعه معاصر»، نشریه امان، شماره ۲۹، فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۰