بسم الله الرحمن الرحیم
سه شنبه ۷ فروردین ۱۴۰۳ العربیة

نقد و بررسی کتاب انقلاب تکاملی اسلام

این کتاب یکی از نخستین آثار تاریخی مربوط به صدر اسلام مورد توجه مردم انقلابی ایران اسلامی در پیش از انقلاب طی دهه‌‌­ی چهل است، که با توجه به حضور استاد فارسی در نهادهای مهم پس از انقلاب شاهد نمود علنی افکار نویسنده در شکل­‌گیری نهادهای پس از انقلاب و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هستیم.

نویسنده در این اثر به شکلی هرچند ناقص به بیان روش خود در نگارش این اثر پرداخته و سپس با رویکردی انقلابی اقدامات پیامبر اکرم (ص) را جهت تحقق یک انقلاب اجتماعی جامع و فراگیر به شکلی تکاملی در شش فصل به تصویر کشیده است. وی به وحی توجه خاص دارد و از قرآن کریم به­ عنوان مهم­ترین منبع خود در نگارش تاریخ صدر اسلام بهره برده است. اما مهم­ترین بحث در این کتاب را بحث در زمینه­ ی انقلاب سیاسی می­توان دانست که در آن نویسنده تلاش دارد تا خصوصیات سلطنت مطلقه و مبانی اعتقادی آن را در عصر جاهلیت نشان دهد و ویژگی­‌های جمهوری مشروطه را با حکومت نبوی و نظام خلافت، امامت و ولایت تطبیق نماید.

کلیدواژگان
انقلاب تکاملی اسلام، انقلاب ارتجاعی، جلا‌‌ل­ الدین فارسی، پیامبر اکرم (ص)

 

مقدمه
یکی از نویسندگان شاخص قبل از انقلاب اسلامی ایران درباره­ی تاریخ صدر اسلام استاد جلال­ الدین فارسی است که سعی در تلفیق مفاهیم جدید با گزاره­های تاریخی صدر اسلام داشت. او از این طریق قصد داشت تا از اسلام دینی انقلابی بسازد و این دین را به­عنوان دینی دارای طرح و برنامه­ی مشخص در همه­ی عرصه­های حیات اجتماعی به تصویر بکشد. ارائه­ی این الگوی انقلابی از اسلام استاد جلال­ الدین فارسی را می­توان الگویی در برابر الگوهای وارادتی از شرق و غرب، به­ویژه مکتب مارکسیسم دانست. همین افکار نویسنده بعدها پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران منبع الهام مردم مسلمان ایران در ایجاد یک ساختار نوین تشکیلاتی شد. لذا شناخت افکار نویسنده و سهم وی در انقلاب اسلامی ایران و تحولات پس از آن اهمیت فراوان دارد. ما با بررسی این اثر تاریخی به­عنوان کتابی مؤثر بر نسل پیش از انقلاب سعی در بررسی ریشه­های فکری این تحولات داریم.

معرفی نویسنده
استاد جلال­ الدین فارسی فرزند محمدعلی به سال ۱۳۱۲ در مشهد مقدس به دنیا آمد. وی در دبستان اسلام و همچنین دبستان و دبیرستان ابن­یمین تحصیلات ابتدایی را تا سال ششم ابتدایی گذراند، که ناظم و دبیر زبان عربی و تعلیمات دینی دبستان و دبیرستان ابن­یمین استاد محمدتقی شریعتی بود. فارسی حدود سالهای ۳۳-۱۳۳۲ نخستین ترجمه خود را به چاپ رساند. وی با ترجمه­ی نطق آیت­الله محمدحسین کاشف­الغطاء در کنفرانس پاکستان توانست آن را در چاپخانه­ی زوار مشهد به چاپ رساند. او با شرکت در حوزه‏های مخفی نهضت مقاومت ملی به بحث درباره­ی مسأله کلیسا و تدریس دو اثر انقلابی خویش به نام­های نهضت‏های پیامبران و تکامل مبارزه ملی پرداخت. بنا به گفته­ی خود استاد جلال­ الدین فارسی، «اولین تجربه‏های تحقیق و تألیف من از سالهای ۱۳۳۳ است که با کار بر روی بعضی از متون سیاسی آغاز شد. بعد از کودتای ۲۸ مرداد و سرکوب نهضت ملی، حوزه‏های مخفی مقاومت، تشکیل شد. یکی از مراکز فعال آن در خراسان بود، من با این مرکز در ارتباط نزدیک بودم و در جلسات آن شرکت می‏کردم. آن زمان، زبان عربی را خوب فرا گرفته بودم به گونه‏ای که توان ترجمه بعضی از مقالات و نوشته‏های عربی را در خود می‏یافتم. ترجمه را به کمک دانشمند محقق آقای شیخ عبدالله نورانی با ترجمه­ی نطق معروف آیت­الله شیخ محمدحسین کاشف­الغطاء در کنفرانس اسلامی کراچی، آغاز کردم. شرحی نیز بر این نطق نگاشتم که در سال ۱۳۳۳ انتشار یافت. بعد از آن به ترجمه مقالات و نوشته‏هایی پرداختم که به لحاظ سیاسی بودن، در رژیم گذشته امکان انتشار نداشت.این مقالات تنها به منظور قرائت در همان جلسه‏های مقاومت، ترجمه می‏شد. کتابهایی نیز مانند مواطنون لارعایا از خالد محمد خالد، که در انقلاب ۱۹۵۲ مصر نقش بیدارکننده‏ای داشت، یا کتاب طبائع­الاستبداد از عبدالرحمن کواکبی یا کتاب نظام الحکم و الاداره فی الاسلام از محمد مهدی شمس­الدین نیز به همین انگیزه، ترجمه شد. ترجمه کتاب اخیر را برای تصحیح خدمت مرحوم استاد محمدتقی شریعتی بردم و از نظرات خوب ایشان استفاده کردم.این ترجمه‏ها چاپ نشده است، اما قرائت آنها در آن جلسه‏ها مفید و خوب بود. در فاصله سالهای ۳۲-۴۰ دو کتاب تألیف کردم که آن دو نیز در همان جلسات قرائت شد: یکی به نام نهضتهای انبیاء که بعداً به چاپ رسید و دیگری به نام تکامل مبارزه ملی که فصلی نیز درباره جهاد داشت. این کتاب، مخفیانه و بدون نام ناشر در سالهای ۴۳-۴۵ (دقیق به خاطر ندارم) منتشر شد. این دو کتاب، اولین تألیفهای من بود. تألیفات دیگری در این سالها داشتم که در جریان مسافرت به خارج از کشور و زندانی شدنم در رژیم ستم شاهی از میان رفت.»

او سالهای ۴۱-۱۳۴۰ را در زندان قزل قلعه سپری نمود و در قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ نیز نقشی فعّال داشت. آقای فارسی در سال ۱۳۴۵ بر اساس نظام فکری خود در حوزه­ی سیاست اسلامی و حکومت از یک سو و باورش به مرجعیت و افکار علما، رساله­ی منشور نهضت اسلامی را نوشت که در نسخ محدودی تکثیر شده و در اختیار برخی از مراجع قرار گرفت. این کتاب در سال­های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۶ در پاریس با نام برنامه­ی عمل توسط بنی­صدر چاپ شد. او حقوق بین الملل اسلامی را در سال ۱۳۴۵ و انقلاب تکاملی اسلام را در سال ۱۳۴۹ منتشر کرد؛ کتاب انقلاب تکاملی اسلام، تفکر انقلاب و نظام اسلامی را با تطبیق دوره­ی فعلی با صدر اسلام میان نسل جوان مذهبی ترویج و تبلیغ می­کرد. در نخستین مراحل چاپ این کتاب، ساواک از وجود آن آگاهی یافت و به دلیل وجود کنایات فراوان آن نسبت به رژیم فعلی و اینکه «مطابقت­هایی با حکومت فعلی» در آن انجام داده توصیه کرد که از چاپ آن جلوگیری شود. تأثیر این کتاب به حدی بود که یکی از اساتید حوزه در پیش از انقلاب، پیشنهاد طرح آن را به­عنوان کتاب درسی در حوزه مطرح کرده بود. فردی که در اداره­ی سانسور آن زمان این کتاب را خوانده بود، درباره­ی آن نوشته بود: «نویسنده در آخر مقدمه­اش اظهار امید می­کند که آن انقلاب- انقلاب اجتماعی صدر اسلام- به همت مردم ایران تجدید و تکرار شود».

در خلال همین سال ۱۳۴۹ به لبنان هجرت کرد و با همکاری با جنبشهای انقلابی و آزادی­بخش منطقه، در حرکت مبارزه مسلحانه داخل کشور نقش مهمی را ایفا نمود. دوره­ی درسهایی درباره مارکسیسم به دو زبان فارسی و عربی و واحدهای بشری و ترجمه چندین جلد از الغدیر و شهیدان راه فضیلت از آثار دوره هجرت اوست. به گفته­ی خود استاد «کتاب تاریخ و کتاب جغرافیا را با همکاری آقای بیات-کارشناس تاریخ وزارت آموزش و پرورش- برای دانشسراهای متعددی نوشتیم. دو کتاب فاطمه و زینب را تحت عنوان سرگذشت راست، برای نوآموزان نوشتم. اولی توسط مرکز بین المللی مبارزه با بیسوادی به تیراژ صدها هزار تجدید چاپ شد.در لبنان، پنج جلد از کتاب الغدیر را ترجمه کردم که در ده جلد به فارسی چاپ شده است. کتاب شهداء الفضیله علامه امینی را نیز ترجمه کردم. دوره کتاب درسهایی درباره مارکسیسم هم در لبنان تألیف شد.تألیفات دیگری را در آنجا آغاز کردم که اتمام آن تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و برگشت من به ایران به طول انجامید و بعد از انقلاب در ایران منتشر گشت. ترجمه قرآن کریم را در بهار ۱۳۵۷ در لبنان آغاز کردم.»

در تابستان ۱۳۵۷ از طرف امام امت به تنظیم رابطه سازمان آزادی­بخش فلسطین با انقلاب اسلامی ایران همت گماشت، و سال بعد به نمایندگی در مجلس خبرگان انتخاب گردید. مسؤولیت دیگر وی عضویت در ستاد انقلاب فرهنگی بود. وی سپس به عنوان نماینده مردم تهران در دوره دوم مجلس شورای اسلامی مشغول انجام وظیفه گردید. کتاب خاطرات حسن­البنا، رهبر جنبش اخوان­المسلمین مصر، نیز ترجمه­ی آقای فارسی است که نخستین بار در سال ۱۳۵۸ در تهران چاپ شد. خود درباره­ی آثارش در بعد از انقلاب می­گوید: «بعد از پیروزی انقلاب نیز تألیفاتی بوده است از قبیل استراتژی بین­المللی، فلسفه انقلاب اسلامی که جلد سوم آن را نیز به تازگی آماده نشر کردیم. سه جلد کتاب بزرگ «پیامبری»-پیامبری و انقلاب، پیامبری و جهاد، و پیامبری و حکومت- یک دوره سیره­ی نبوی است، به استناد ترتیب نزول قرآن و محتوای آیات تاریخی آن که چند بار چاپ شده است. در جلد اوّل آن تجدید نظر هم کرده‏ام و نظریات تازه‏ای هم پیدا کرده‏ام که ان­شاءالله در چاپ­های بعد در آن اعمال خواهد شد». این کتاب­ها دقیقاً در راستای همان اندیشه­ی استاد در دهه­ی چهل و دهه­ی پنجاه و با همان تفکر انقلابی و جهادطلبانه نوشته شده­اند و همچون کتاب انقلاب تکاملی اسلام که در اینجا بدان خواهیم پرداخت با محوریت آیات قرآن و اسباب نزول آنها به نگارش درآمده­اند.[۲]

روش تحقیق نویسنده در تألیف این کتاب
استاد جلال­ الدین فارسی ضمن نگارش مقدمه­ای بر این کتاب سعی کرده است که روش خود را در نگارش این اثر بیان کند، اما همانگونه که خود نویسنده بعدها درباره­ی روش تحقیق خود در تألیف این اثر اذعان می­نماید: «همه چیز را در آن مقدمه نمی‏توانستم بگویم و تقریباً مطلب خوب شکافته نشده است».[۳] (). وی جنبش اعتقادی- اجتماعی اسلام را موضوع علم تاریخ دانسته است! که به­نظر می­رسد منظور وی از «موضوع علم تاریخ»، موضوع همین اثر مورد نظر، یعنی انقلاب تکاملی اسلام، باشد. با توجه به اینکه «کمال مطلوب» در تاریخ، پی بردن به «واقعیت جریانات اجتماعی گذشته» است، نویسنده بهترین راه را «مشاهده» دانسته است؛ که البته این مشاهدات به صورت اسناد تاریخی در دسترس می­باشند. لذا «سندشناسی» از مهم­ترین کارهای این تحقیق تاریخی است. اما حاصل پژوهش اسناد نیز «مخلوط درهم­ریخته­ای» است که قادر به ترسیم جریانات تاریخی گذشته نیست. لذا بایستی با تجزیه، تحلیل، تصحیح، صورتبندی و انتظام این گزارش­ها به ارائه­ی «فرضیه» پرداخت و نتایج بدست آمده­ی ناشی از حل مسائل و ابهامات را زیر یک «طرح» کلی نهایی و کامل گردآورد.

با توجه به اینکه نویسنده معتقد است «حال در کلیات با گذشته همسان است»؛ لذا نتیجه می­گیرد که می­توان طرح ذهنی وی را از گذشته با وقایع کنونی آزمود و آن را تصحیح و تکمیل کرد و به­عنوان طرحی کلی و قانونی همیشگی در گذشته، حال و آینده به­کار برد. به­نظر می­رسد همین نگرش مؤلف نیز موجب استفاده از اصطلاحات کنونی در گذشته­ی بشر بدون هیچ­گونه تعریفی از آنها شده است (نک. صص ۱۱-۱۷).

بررسی کتاب

الف) به لحاظ شکلی
نویسنده مطالب خود را در این کتاب با توجه به نظریه­ی خود و کاملاً در وفاداری نسبت به آن، در سه بخش سامان داده است: ۱- انقلاب تکاملی؛ ۲- جنبش و انقلاب ارتجاعی؛ ۳- تجدید انقلاب تکاملی. وی این سه مرحله از تاریخ اسلام را سه جریان اجتماعی دانسته است، که از این میان دو جریان اول و سوم یک جهت داشته­اند و جریان دوم امتداد جریان جاهلیت بوده است (ص۱۷). با وجود آن­که نویسنده در مقدمه به اهمیت سندشناسی اذعان کرده، ولی به نقد و بررسی منابع و مآخذ خود نپرداخته است، و هیچ­گونه توجهی نیز به تعریف مفاهیم محوری پژوهش خود و سیر و تحول معنایی آنها در طول تاریخ ندارد، که به­عنوان مثالی بارز باید به واژه­ی «انقلاب» اشاره نمود.

وی در بخش اول اقدامات انقلابی پیامبر اکرم (ص) را جهت تحقق یک انقلاب اجتماعی جامع و فراگیر به شکلی تکاملی در شش فصل به تصویر کشیده است: ۱- انقلاب اعتقادی-اخلاقی؛ ۲- انقلاب سیاسی؛ ۳- انقلاب اقتصادی؛ ۴- انقلاب نظامی؛ ۵- انقلاب در مقامات اجتماعی و موقعیت اشخاص و طبقات؛ ۶- انقلاب در طرز تغییرات و اصلاحات داخلی. نویسنده در بخش دوم به مسئله­ی رجعت پس از هرانقلاب تکاملی پیروزمند، رجعت اقتصادی و رجعت سیاسی پرداخته است. اما در بخش سوم تجدید این انقلاب تکاملی را مورد توجه قرار داده است. جهاد داخلی در راه تجدید این انقلاب تکاملی، رجعت به لحاظ رفتار با مسلمان و حل اختلاف، پیروزی جهاد داخلی و تاکتیک طف فصول مختلف این بخش را تشکیل می­دهند.

این کتاب فاقد فهرست منابع و مآخذ می­باشد و مهم­ترین منبع آن قرآن است. نویسنده سعی داشته است تا با تکیه بر مفاهیم قرآنی تاریخ صدر اسلام را به تصویر کشد. وی در پاورقی به شماری از منابع و مآخذ خود اشاره کرده است. ما بر اساس این پاورقی­ها به جمع­آوری این منابع پرداختیم و به چیزی حدود ۱۴۰منبع و مأخذ دست یافتیم. نویسنده در بسیاری از این پاورقی­ها صرفاً به نام کتاب و در شماری نام کتاب و نویسنده و به ندرت مشخصات کتابشناختی مرجع خود اشاره کرده است.

الاتقان؛
اربعین خوارزمی؛
الإرشاد شیخ مفید؛
الاستیعاب ابن­عبدالبر؛
اسدالغابه؛
الاسلام و المناهج الاشتراکیه؛
الاصابه؛
اصول التفسیر ابن­تیمیه؛
اضواء علی السنه المحمدیه استاد محمود ابوریه؛
اعجازالقرآن؛
اعلام النساء؛
الاغانی؛
الامام علی بن ابی­طالب عبدالفتاح عبدالمقصود؛
الإمام علی جورج جرداق؛
الإمامه و السیاسه؛
امتاع الاسماع مقریزی؛
الاموال ابوعبید؛
انجیل لوقا؛
انساب­الأشراف؛
الأنوارالنعمانیه؛
بحارالانوار؛
بحرالزخار؛
بررسی تاریخ عاشورا دکتر ابراهیم آیتی؛
البیان و التبیین؛
تاریخ ابن­خلدون؛
تاریخ ابن­شحنه؛
تاریخ ابن­عساکر؛
تاریخ ابن­کثیر؛
تاریخ ابی­الفدا؛
تاریخ الامم و الملوک طبری؛
تاریخ الفخری ابن­طباطبا؛
تاریخ الکامل؛
تاریخ بخاری؛
تاریخ خطیب بغدادی؛
تاریخ فخری؛
تاریخ قرن هیجدهم و انقلاب کبیر فرانسه آلبرماله.
تاریخ یعقوبی؛
تاریخ­الخلفاء سیوطی؛
تاریخ­الخمیس؛
تبصرهالمتعلمین علامه حلی؛
تحف­العقول؛
تذکره سبط بن جوزی؛
الترغیب و الترهیب حافظ المنذری؛
تطهیرالجنان؛
تفسیر ابن­کثیر؛
تفسیر الخازن؛
تفسیر النسفی؛
تفسیر قرطبی؛
تفسیر کاشف و مجالس الحسینیه محمدجواد مغنیه؛
التمهید باقلانی؛
التنبیه و الاشراف؛
تنزیه الانبیاء؛
تهذیب التهذیب ابن­حجر؛
تهذیب الکامل؛
تهذیب و امالی شیخ طوسی؛
جامع­الکبیر سیوطی؛
جمع­الجوامع؛
جمهره رسائل العرب؛
جمهرهالخطب؛
جواهر الاخبار صعدی؛
جواهر[الکلام]؛
الجهاد فی الاسلام محمد شدید؛
الحقائق الوردیه؛
حلیهالاولیاء ابونعیم؛
الحیوان جاحظ؛
خراج ابویوسف؛
خصائص الکبری نسائی؛
الدرالمنثور سیوطی؛
دلائل الصدق؛
دلائل بیهقی؛
ذخایرالعقبی؛
رسائل کلینی؛
الرساله الخالده عبدالرحمن عزام؛
رساله بنی­امیه؛
ریاض المصائب؛
ریاض­الأحزان؛
ریاض­النضره؛
سنن ابن­ماجه؛
سنن بیهقی؛
سنن ترمذی؛
سنن نسائی؛
سیرهالحلبیه؛
سیره ابن­اسحاق؛
سیره ابن­هشام؛
شرایع؛
شرح ابن­ابی­الحدید؛
شرح المقاصد تفتازانی؛
شرح جامع الصغیر؛
شرح­المقامات شریشی؛
صبح الاعشی؛
صحیح مسلم؛
صحیفه سجادیه؛
الصواعق المحرقه؛
طبقات ابن­سعد؛
طبقات الحفاظ ذهبی؛
العداله الاجتماعیه فی الاسلام؛
عقدالفرید؛
علی و مناوئوه دکتر نوری جعفر؛
الغدیر علامه امینی؛
فتح الباری؛
الفصل ابن­حزم؛
فی ظلال القرآن؛
کافی؛
الکامل؛
کتاب صفین؛
الکشاف زمخشری؛
الکفایه حافظ الکنجی؛
کنزالعمال؛
کنوزالحقائق مناوی؛
لهوف؛
مثیرالأحزان؛
مجتنی ابن­درید؛
مجمع­الزوائد هیثمی؛
محاضرات راغب؛
محاضرهالاوایل سکتواری؛
مرآهالاسلام و الفتنهالکبری طه­حسین؛
مروج­الذهب؛
مستدرک الصحیحین حاکم؛
مسند احمد بن حنبل؛
مصابیح السنه؛
مطالب السئول؛
مطالع الأنظار ابوثناء؛
المعارف ابن­قتیبه؛
معانی الاخبار؛
معجم­الشعراء مرزبانی؛
المغازی واقدی؛
مفردات راغب؛
مقاتل­الطالبیین؛
مقتل الحسین ابومخنف؛
مقتل خوارزمی؛
مقتل محمد بن ابی­طالب؛
مقتل­العوالم؛
مناقب آل ابی­طالب ابن­شهرآشوب؛
مناقب خوارزمی؛
المواقف قاضی ایجی؛
میزان الاعتدال ذهبی؛
النزاع و التخاصم مقریزی؛
النهایه و اسدالغابه ابن­اثیر؛
نهج الفصاحه؛
نهج­البلاغه؛
وسائل الشیعه.

ب) به لحاظ محتوایی
وی نظریه­ ی خود را نظریه­ای خدشه­ناپذیر می­داند که حتی اگر معلومات حاصل از سایر مدارک را هم به آن ضمیمه نماییم، آسیبی به آن وارد نخواهد آمد و معتقد است که این کتاب از محدودیت سایر رشته­های علمی نسبت به اسلام به دور است و به­خوبی توانسته است تا معضلات اعتقادی، فقهی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و حقوقی موجود در آنها را حل کند، ازجمله «کیفیت جهان­بینی اسلام و نظامات اجتماعی آن، مسئله­ی ولایت و خلافت، طرز حکومت، نقش ائمه و موازینی که طبق آن شیوه­ی مبارزه و موقعیت سیاسی- اجتماعی اتخاذ می­کرده­اند، چونگی جهاد امام مجتبی و سیدالشهدا و اینکه امام چطور در عین شهادت می­تواند وظیفه­ی امامت و رهبری خلق را انجام داده باشد یا پیروز شود (ص۱۷).

وی بحث خود را با توجه به اهمیت «وحی» در ظهور این انقلاب تکاملی آغاز می­کند و وحی را مشتمل بر یک جهان­بینی و جامعه­بینی می­داند، که با توجه به آن می­توان به چگونگی ظهور یک انقلاب اجتماعی پی برد. وی با دقت در مفاهیم قرآنی به­دنبال فهم و درک سنن تاریخی در قرآن است و در واقع، نویسنده برخلاف کتب معمول، قصد دارد بحث خود را با توجه به اراده­ی حاکم الهی بر جامعه­ی بشری در نگاه به تاریخ انبیای گذشته با محوریت قرآن استوار سازد (صص۲۲-۳۳). وی انقلاب­ها را در دو جهت می­داند: ۱- انقلاب اجتماعی تکاملی؛ ۲- انقلاب اجتماعی انحطاطی. او در بیان مراحل یک انقلاب اجتماعی جامع از ۶مرحله یاد می­کند: ۱- انقلاب اعتقادی؛ ۲- انقلاب اخلاقی؛ ۳- انقلاب سیاسی؛ ۴- انقلاب اقتصادی؛ ۵- انقلاب فرهنگی؛ ۶- انقلاب نظامی (صص۳۳-۳۴)، و نهضت انقلابی اسلام را به دو دوره تقسیم می­کند: ۱- دوره­ی تکوین ملت، با جهاد تربیتی- اعتقادی- اخلاقی؛ ۲- دوره­ی تأسیس دولت، با جهاد سیاسی- اقتصادی- نظامی (ص۴۷)؛ که البته دوره­ی تکوین ملت بر تأسیس دولت تقدم دارد، چیزی که به زعم نویسنده در نهضت­های انقلابی پیامبران، مثلاً حضرت موسی (ع)، نیز شاهد هستیم (ص۵۱)، و تقسیم ادوار وحی به دو دوره­ی مکی و مدنی نیز با این دو دوره همخوانی دارد (ص۵۵).

با توجه به اینکه اعتقاد و اخلاق با همدیگر رابطه­ی دوجانبه دارند و لازم و ملزوم همدیگرند (ص۳۶)، نویسنده فصل اول بخش اول کتاب خود را به این دو انقلاب در اسلام اختصاص داده، و در این فصل سعی در اثبات این مطلب دارد که جهاد تربیتی، نهضت اعتقادی- اخلاقی اسلام و درنتیجه تکوین دولت را موجب گشته است (ص۴۷). مهم­ترین اتکای نویسنده در این فصل به قرآن است و حتی اگر واقعه­ای تاریخی را نیز یاد می­کند، به منبع آن سخن ارجاع نمی­دهد. وی در باب تأسیس دولت نیز از مدینه به «کشور پیامبر» یاد می­کند، که کاملاً نشانگر تلاش نویسنده در بیان تاریخ صدر اسلام با ادبیات امروز است (ص۱۰۶).

نویسنده در فصل دوم برای بررسی انقلاب سیاسی عناصر به­وجود آورنده­ی نظم سیاسی را مورد توجه قرار داده و به بررسی ویژگی­های دو نوع حکومت سلطنت مطلقه و جمهوری مشروطه پرداخته است (صص۱۱۳و۱۱۴). وی نظم­های سیاسی دیگر را حاصل از ترکیب خصوصیات این دو نظم می­داند (ص۱۱۵)، که این دیدگاه نویسنده کاملاً بازتابی از نگرش مردم ایران در دهه­ی چهل می­تواند باشد، که در یک اثر تاریخی جلوه­گر شده است. او در ادامه تلاش دارد تا خصوصیات سلطنت مطلقه و مبانی اعتقادی آن را در عصر جاهلیت نشان دهد و ویژگی­های جمهوری مشروطه را با حکومت نبوی و نظام خلافت، امامت و ولایت تطبیق دهد. وی معتقد است وظایفی که برعهده­ی پیامبر بودند عبارت­اند از: ۱- دریافت و ابلاغ وحی؛ ۲- رهبری مرامی، سیاسی و جهادی؛ ۳- قضا؛ ۴- اداره. وظیفه­ی اول پس از عصر نبوت ساقط شد، ولی دو وظیفه­ی مهم «رهبری مرامی» و «اجرا و حکومت» همچنان برای خلیفه یا امام برجای ماند، که البته این دو وظیفه را دو نفر نیز می­توانند عهده­دار شوند و مجری حکومت باید تابع رهبر باشد. پس حکومت را می­توان در عصر پس از ائمه به شورایی از نواب عام امام واگذار کرد و مسلمانان در تشخیص «نایب امام» و گزینش «مرجع تقلید» آزادی و اختیار دارند (صص۱۳۴-۱۳۶).

نویسنده در فصل سوم به بحث انقلاب اقتصادی پرداخته و در این زمینه از آیات و روایات مدد جسته و سعی کرده تا روش اقتصادی اخلاقی اسلامی را که در آن دنیا مزعه­ی آخرت است ترسیم نماید. ثروت در این راه وسیله، و فقر عامل پیدایش کفر و رذایل اخلاقی است. بشر نیز تنها با کار و تلاش می­تواند به بزرگ­زیستی و بهزیستی دست یابد و خداوند نیز تمام ملزومات آن را در دنیا فراهم آورده است. این بهزیستی انسان­ها مستلزم دو جریان کار است: ۱- افزایش تولید کالا و خدمت از طریق «تشدید مبارزه با طبیعت»؛ ۲- توزیع عادلانه­ی کالا و خدمت از طریق «مبادله­ی پایاپای خدمت عمومی». وی سپس راه­های مشروع و نامشروع مالکیت و کسب ثروت را به تفصیل مورد بررسی قرار داده است (صص۱۴۵-۲۲۳). بیشترین ارجاعات وی در این بخش نیز به قرآن و مجامع روایی شیعه و سنی است.

فصل چهارم به انقلاب نظامی پرداخته است. زندگی از سه جریان مبارزه ترکیب شده است:۱- مبارزه با نفس؛ ۲- مبارزه با انسان؛ ۱- مبارزه با طبیعت؛ که از طریق جهاد با نفس می­توان به تکامل اعتقادی- اخلاقی، و از طریق مبارزه با طبیعت به تکامل علمی و اقتصادی دست یافت. اما تکامل سیاسی به دنبال مبارزه و دفاع ملی است که حد نهایی تکامل مبارزه­ی ملی جهاد است، که سه نوع می­باشد: ۱- جهاد دفاعی؛ ۲- جهاد آزادی­بخش؛ ۳- جهاد داخلی؛ که هدف هر سه نوع، دفع ستم و رفع ظلم است (صص ۲۲۵-۲۳۶). نویسنده با توجه به آیات قرآن و با اشاره به جنگ­های صدر اسلام این موضوع را به تفصیل در صدر اسلام تبیین نموده و بیشترین ارجاع او در این باره باز هم به آیات قرآنی است (صص ۲۴۲-۳۳۷). نویسنده در فصل ششم نیز به اختصار به تبیین این مطلب پرداخته که نفوذ اسلام در مدینه موجب جایگزینی امر به معروف و نهی از منکر به­جای کشمکش مسلحانه از طریق مراجعه به قرآن و سنت شد (صص ۳۳۹-۳۴۴).

در پایان لازم به ذکر است که وی در این کتاب دیدگاهی کاملاً انقلابی دارد و امیدوار است که با نگارش این کتاب راه را برای «جهاد خلق به­خاطر تجدید انقلاب تکاملی اسلام» هموار سازد و گویا با نگارش بخش سوم به­دنبال القای این مفهوم به خواننده است که باز هم امکان تجدید چنین انقلابی وجود دارد و البته اوج این حرکت انقلابی را در حماسه­ی بزرگ و عبرت­آموز عاشورا به تصویر می­کشد (ص۱۷). وی در این کتاب سعی دارد از اسلام چهره­ای انقلابی ارائه دهد، و الگوی اسلام انقلابی را به­عنوان الگویی جامع و فرگیر، و قابل تسری به همه­ی اعصار بشر در برابر الگوهای دیگر به­ویژه کمونیسم به جامعه­ی زمانه­ی خود معرفی نماید.

نتیجه‌گیری
نویسنده­ی این کتاب به­عنوان شخصیتی آگاه به نظریه­های سیاسی از تاریخ عصر نبوت به­عنوان بهترین دوره جهت بسط تفکر انقلابی خود برای معرفی اسلام به­عنوان دینی انقلابی با الگویی جامع و فراگیر برای حیات اجتماعی بشر در برابر الگوهای دیگر، به­ویژه مارکسیستی، بهره برده است. استاد فارسی با نگاهی جامعه­شناسانه به تاریخ صدر اسلام نگاه کرده و به جامعه­شناسی تاریخی صدر اسلام پرداخته است. او ضمن مقایسه­ی میان دو نوع نظام حاکم در طول تاریخ به معرفی ویژگی­های نظام سیاسی مورد قبول اسلام پرداخته و ویژگی­های چنین نظامی را برشمرده است. وی در نگارش این اثر از قرآن بیش از هر اثر دیگر بهره برده است، و به همین سبب نیز کتاب وی تا حد زیادی شبیه آثار امروزی نوشته شده درباره­ی سنن تاریخی در قرآن کریم است. متأسفانه نویسنده فهرستی از مراجع خود در نگارش این اثر به دست نداده است؛ لذا در اینجا فهرستی از این مراجع نیز تهیه شد که نشانگر حجم مراجعات وی به منابع مورد توجه وی از اثار شیعه و سنی، و همچنین متقدم و متأخر می­تواند باشد. در مجموع، این اثر را اثری جامع در زمینه تاریخ صدر اسلام نمی­توان دانست و بلکه حتی شناخت این اثر به­عنوان اثر محققی تاریخ­دان نیز تنها با اغماض ممکن است؛ چراکه مراجعه­ی نویسنده به منابع تاریخی موردی و صرفاً جهت اثبات نگاه حاکم بر این اثر درباره­ی تاریخ صدر اسلام است و نویسنده به هیچ­وجه منابع خود را نیز مورد نقد و بررسی قرار نداده است.

مشخصات کتاب­شناختی
فارسی، جلال­‌الدین؛ انقلاب تکاملی اسلام؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش.

 

مطالب مرتبط 

 انقلاب اسلامی ایران، جنبشی احساسی یا آگاهانه

پاسخی بگذارید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

, , , , , , , , , , ۱۱ فروردین ۱۳۹۷ساعت: ۱۱:۰۸ قبل از ظهر۱,۱۲۲ بازدید