نقد و بررسی کتاب انقلاب تکاملی اسلام
این کتاب یکی از نخستین آثار تاریخی مربوط به صدر اسلام مورد توجه مردم انقلابی ایران اسلامی در پیش از انقلاب طی دههی چهل است، که با توجه به حضور استاد فارسی در نهادهای مهم پس از انقلاب شاهد نمود علنی افکار نویسنده در شکلگیری نهادهای پس از انقلاب و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هستیم.
نویسنده در این اثر به شکلی هرچند ناقص به بیان روش خود در نگارش این اثر پرداخته و سپس با رویکردی انقلابی اقدامات پیامبر اکرم (ص) را جهت تحقق یک انقلاب اجتماعی جامع و فراگیر به شکلی تکاملی در شش فصل به تصویر کشیده است. وی به وحی توجه خاص دارد و از قرآن کریم به عنوان مهمترین منبع خود در نگارش تاریخ صدر اسلام بهره برده است. اما مهمترین بحث در این کتاب را بحث در زمینه ی انقلاب سیاسی میتوان دانست که در آن نویسنده تلاش دارد تا خصوصیات سلطنت مطلقه و مبانی اعتقادی آن را در عصر جاهلیت نشان دهد و ویژگیهای جمهوری مشروطه را با حکومت نبوی و نظام خلافت، امامت و ولایت تطبیق نماید.
کلیدواژگان
انقلاب تکاملی اسلام، انقلاب ارتجاعی، جلال الدین فارسی، پیامبر اکرم (ص)
مقدمه
یکی از نویسندگان شاخص قبل از انقلاب اسلامی ایران دربارهی تاریخ صدر اسلام استاد جلال الدین فارسی است که سعی در تلفیق مفاهیم جدید با گزارههای تاریخی صدر اسلام داشت. او از این طریق قصد داشت تا از اسلام دینی انقلابی بسازد و این دین را بهعنوان دینی دارای طرح و برنامهی مشخص در همهی عرصههای حیات اجتماعی به تصویر بکشد. ارائهی این الگوی انقلابی از اسلام استاد جلال الدین فارسی را میتوان الگویی در برابر الگوهای وارادتی از شرق و غرب، بهویژه مکتب مارکسیسم دانست. همین افکار نویسنده بعدها پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران منبع الهام مردم مسلمان ایران در ایجاد یک ساختار نوین تشکیلاتی شد. لذا شناخت افکار نویسنده و سهم وی در انقلاب اسلامی ایران و تحولات پس از آن اهمیت فراوان دارد. ما با بررسی این اثر تاریخی بهعنوان کتابی مؤثر بر نسل پیش از انقلاب سعی در بررسی ریشههای فکری این تحولات داریم.
معرفی نویسنده
استاد جلال الدین فارسی فرزند محمدعلی به سال ۱۳۱۲ در مشهد مقدس به دنیا آمد. وی در دبستان اسلام و همچنین دبستان و دبیرستان ابنیمین تحصیلات ابتدایی را تا سال ششم ابتدایی گذراند، که ناظم و دبیر زبان عربی و تعلیمات دینی دبستان و دبیرستان ابنیمین استاد محمدتقی شریعتی بود. فارسی حدود سالهای ۳۳-۱۳۳۲ نخستین ترجمه خود را به چاپ رساند. وی با ترجمهی نطق آیتالله محمدحسین کاشفالغطاء در کنفرانس پاکستان توانست آن را در چاپخانهی زوار مشهد به چاپ رساند. او با شرکت در حوزههای مخفی نهضت مقاومت ملی به بحث دربارهی مسأله کلیسا و تدریس دو اثر انقلابی خویش به نامهای نهضتهای پیامبران و تکامل مبارزه ملی پرداخت. بنا به گفتهی خود استاد جلال الدین فارسی، «اولین تجربههای تحقیق و تألیف من از سالهای ۱۳۳۳ است که با کار بر روی بعضی از متون سیاسی آغاز شد. بعد از کودتای ۲۸ مرداد و سرکوب نهضت ملی، حوزههای مخفی مقاومت، تشکیل شد. یکی از مراکز فعال آن در خراسان بود، من با این مرکز در ارتباط نزدیک بودم و در جلسات آن شرکت میکردم. آن زمان، زبان عربی را خوب فرا گرفته بودم به گونهای که توان ترجمه بعضی از مقالات و نوشتههای عربی را در خود مییافتم. ترجمه را به کمک دانشمند محقق آقای شیخ عبدالله نورانی با ترجمهی نطق معروف آیتالله شیخ محمدحسین کاشفالغطاء در کنفرانس اسلامی کراچی، آغاز کردم. شرحی نیز بر این نطق نگاشتم که در سال ۱۳۳۳ انتشار یافت. بعد از آن به ترجمه مقالات و نوشتههایی پرداختم که به لحاظ سیاسی بودن، در رژیم گذشته امکان انتشار نداشت.این مقالات تنها به منظور قرائت در همان جلسههای مقاومت، ترجمه میشد. کتابهایی نیز مانند مواطنون لارعایا از خالد محمد خالد، که در انقلاب ۱۹۵۲ مصر نقش بیدارکنندهای داشت، یا کتاب طبائعالاستبداد از عبدالرحمن کواکبی یا کتاب نظام الحکم و الاداره فی الاسلام از محمد مهدی شمسالدین نیز به همین انگیزه، ترجمه شد. ترجمه کتاب اخیر را برای تصحیح خدمت مرحوم استاد محمدتقی شریعتی بردم و از نظرات خوب ایشان استفاده کردم.این ترجمهها چاپ نشده است، اما قرائت آنها در آن جلسهها مفید و خوب بود. در فاصله سالهای ۳۲-۴۰ دو کتاب تألیف کردم که آن دو نیز در همان جلسات قرائت شد: یکی به نام نهضتهای انبیاء که بعداً به چاپ رسید و دیگری به نام تکامل مبارزه ملی که فصلی نیز درباره جهاد داشت. این کتاب، مخفیانه و بدون نام ناشر در سالهای ۴۳-۴۵ (دقیق به خاطر ندارم) منتشر شد. این دو کتاب، اولین تألیفهای من بود. تألیفات دیگری در این سالها داشتم که در جریان مسافرت به خارج از کشور و زندانی شدنم در رژیم ستم شاهی از میان رفت.»
او سالهای ۴۱-۱۳۴۰ را در زندان قزل قلعه سپری نمود و در قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ نیز نقشی فعّال داشت. آقای فارسی در سال ۱۳۴۵ بر اساس نظام فکری خود در حوزهی سیاست اسلامی و حکومت از یک سو و باورش به مرجعیت و افکار علما، رسالهی منشور نهضت اسلامی را نوشت که در نسخ محدودی تکثیر شده و در اختیار برخی از مراجع قرار گرفت. این کتاب در سالهای ۱۳۵۲ و ۱۳۵۶ در پاریس با نام برنامهی عمل توسط بنیصدر چاپ شد. او حقوق بین الملل اسلامی را در سال ۱۳۴۵ و انقلاب تکاملی اسلام را در سال ۱۳۴۹ منتشر کرد؛ کتاب انقلاب تکاملی اسلام، تفکر انقلاب و نظام اسلامی را با تطبیق دورهی فعلی با صدر اسلام میان نسل جوان مذهبی ترویج و تبلیغ میکرد. در نخستین مراحل چاپ این کتاب، ساواک از وجود آن آگاهی یافت و به دلیل وجود کنایات فراوان آن نسبت به رژیم فعلی و اینکه «مطابقتهایی با حکومت فعلی» در آن انجام داده توصیه کرد که از چاپ آن جلوگیری شود. تأثیر این کتاب به حدی بود که یکی از اساتید حوزه در پیش از انقلاب، پیشنهاد طرح آن را بهعنوان کتاب درسی در حوزه مطرح کرده بود. فردی که در ادارهی سانسور آن زمان این کتاب را خوانده بود، دربارهی آن نوشته بود: «نویسنده در آخر مقدمهاش اظهار امید میکند که آن انقلاب- انقلاب اجتماعی صدر اسلام- به همت مردم ایران تجدید و تکرار شود».
در خلال همین سال ۱۳۴۹ به لبنان هجرت کرد و با همکاری با جنبشهای انقلابی و آزادیبخش منطقه، در حرکت مبارزه مسلحانه داخل کشور نقش مهمی را ایفا نمود. دورهی درسهایی درباره مارکسیسم به دو زبان فارسی و عربی و واحدهای بشری و ترجمه چندین جلد از الغدیر و شهیدان راه فضیلت از آثار دوره هجرت اوست. به گفتهی خود استاد «کتاب تاریخ و کتاب جغرافیا را با همکاری آقای بیات-کارشناس تاریخ وزارت آموزش و پرورش- برای دانشسراهای متعددی نوشتیم. دو کتاب فاطمه و زینب را تحت عنوان سرگذشت راست، برای نوآموزان نوشتم. اولی توسط مرکز بین المللی مبارزه با بیسوادی به تیراژ صدها هزار تجدید چاپ شد.در لبنان، پنج جلد از کتاب الغدیر را ترجمه کردم که در ده جلد به فارسی چاپ شده است. کتاب شهداء الفضیله علامه امینی را نیز ترجمه کردم. دوره کتاب درسهایی درباره مارکسیسم هم در لبنان تألیف شد.تألیفات دیگری را در آنجا آغاز کردم که اتمام آن تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و برگشت من به ایران به طول انجامید و بعد از انقلاب در ایران منتشر گشت. ترجمه قرآن کریم را در بهار ۱۳۵۷ در لبنان آغاز کردم.»
در تابستان ۱۳۵۷ از طرف امام امت به تنظیم رابطه سازمان آزادیبخش فلسطین با انقلاب اسلامی ایران همت گماشت، و سال بعد به نمایندگی در مجلس خبرگان انتخاب گردید. مسؤولیت دیگر وی عضویت در ستاد انقلاب فرهنگی بود. وی سپس به عنوان نماینده مردم تهران در دوره دوم مجلس شورای اسلامی مشغول انجام وظیفه گردید. کتاب خاطرات حسنالبنا، رهبر جنبش اخوانالمسلمین مصر، نیز ترجمهی آقای فارسی است که نخستین بار در سال ۱۳۵۸ در تهران چاپ شد. خود دربارهی آثارش در بعد از انقلاب میگوید: «بعد از پیروزی انقلاب نیز تألیفاتی بوده است از قبیل استراتژی بینالمللی، فلسفه انقلاب اسلامی که جلد سوم آن را نیز به تازگی آماده نشر کردیم. سه جلد کتاب بزرگ «پیامبری»-پیامبری و انقلاب، پیامبری و جهاد، و پیامبری و حکومت- یک دوره سیرهی نبوی است، به استناد ترتیب نزول قرآن و محتوای آیات تاریخی آن که چند بار چاپ شده است. در جلد اوّل آن تجدید نظر هم کردهام و نظریات تازهای هم پیدا کردهام که انشاءالله در چاپهای بعد در آن اعمال خواهد شد». این کتابها دقیقاً در راستای همان اندیشهی استاد در دههی چهل و دههی پنجاه و با همان تفکر انقلابی و جهادطلبانه نوشته شدهاند و همچون کتاب انقلاب تکاملی اسلام که در اینجا بدان خواهیم پرداخت با محوریت آیات قرآن و اسباب نزول آنها به نگارش درآمدهاند.[۲]
روش تحقیق نویسنده در تألیف این کتاب
استاد جلال الدین فارسی ضمن نگارش مقدمهای بر این کتاب سعی کرده است که روش خود را در نگارش این اثر بیان کند، اما همانگونه که خود نویسنده بعدها دربارهی روش تحقیق خود در تألیف این اثر اذعان مینماید: «همه چیز را در آن مقدمه نمیتوانستم بگویم و تقریباً مطلب خوب شکافته نشده است».[۳] (). وی جنبش اعتقادی- اجتماعی اسلام را موضوع علم تاریخ دانسته است! که بهنظر میرسد منظور وی از «موضوع علم تاریخ»، موضوع همین اثر مورد نظر، یعنی انقلاب تکاملی اسلام، باشد. با توجه به اینکه «کمال مطلوب» در تاریخ، پی بردن به «واقعیت جریانات اجتماعی گذشته» است، نویسنده بهترین راه را «مشاهده» دانسته است؛ که البته این مشاهدات به صورت اسناد تاریخی در دسترس میباشند. لذا «سندشناسی» از مهمترین کارهای این تحقیق تاریخی است. اما حاصل پژوهش اسناد نیز «مخلوط درهمریختهای» است که قادر به ترسیم جریانات تاریخی گذشته نیست. لذا بایستی با تجزیه، تحلیل، تصحیح، صورتبندی و انتظام این گزارشها به ارائهی «فرضیه» پرداخت و نتایج بدست آمدهی ناشی از حل مسائل و ابهامات را زیر یک «طرح» کلی نهایی و کامل گردآورد.
با توجه به اینکه نویسنده معتقد است «حال در کلیات با گذشته همسان است»؛ لذا نتیجه میگیرد که میتوان طرح ذهنی وی را از گذشته با وقایع کنونی آزمود و آن را تصحیح و تکمیل کرد و بهعنوان طرحی کلی و قانونی همیشگی در گذشته، حال و آینده بهکار برد. بهنظر میرسد همین نگرش مؤلف نیز موجب استفاده از اصطلاحات کنونی در گذشتهی بشر بدون هیچگونه تعریفی از آنها شده است (نک. صص ۱۱-۱۷).
بررسی کتاب
الف) به لحاظ شکلی
نویسنده مطالب خود را در این کتاب با توجه به نظریهی خود و کاملاً در وفاداری نسبت به آن، در سه بخش سامان داده است: ۱- انقلاب تکاملی؛ ۲- جنبش و انقلاب ارتجاعی؛ ۳- تجدید انقلاب تکاملی. وی این سه مرحله از تاریخ اسلام را سه جریان اجتماعی دانسته است، که از این میان دو جریان اول و سوم یک جهت داشتهاند و جریان دوم امتداد جریان جاهلیت بوده است (ص۱۷). با وجود آنکه نویسنده در مقدمه به اهمیت سندشناسی اذعان کرده، ولی به نقد و بررسی منابع و مآخذ خود نپرداخته است، و هیچگونه توجهی نیز به تعریف مفاهیم محوری پژوهش خود و سیر و تحول معنایی آنها در طول تاریخ ندارد، که بهعنوان مثالی بارز باید به واژهی «انقلاب» اشاره نمود.
وی در بخش اول اقدامات انقلابی پیامبر اکرم (ص) را جهت تحقق یک انقلاب اجتماعی جامع و فراگیر به شکلی تکاملی در شش فصل به تصویر کشیده است: ۱- انقلاب اعتقادی-اخلاقی؛ ۲- انقلاب سیاسی؛ ۳- انقلاب اقتصادی؛ ۴- انقلاب نظامی؛ ۵- انقلاب در مقامات اجتماعی و موقعیت اشخاص و طبقات؛ ۶- انقلاب در طرز تغییرات و اصلاحات داخلی. نویسنده در بخش دوم به مسئلهی رجعت پس از هرانقلاب تکاملی پیروزمند، رجعت اقتصادی و رجعت سیاسی پرداخته است. اما در بخش سوم تجدید این انقلاب تکاملی را مورد توجه قرار داده است. جهاد داخلی در راه تجدید این انقلاب تکاملی، رجعت به لحاظ رفتار با مسلمان و حل اختلاف، پیروزی جهاد داخلی و تاکتیک طف فصول مختلف این بخش را تشکیل میدهند.
این کتاب فاقد فهرست منابع و مآخذ میباشد و مهمترین منبع آن قرآن است. نویسنده سعی داشته است تا با تکیه بر مفاهیم قرآنی تاریخ صدر اسلام را به تصویر کشد. وی در پاورقی به شماری از منابع و مآخذ خود اشاره کرده است. ما بر اساس این پاورقیها به جمعآوری این منابع پرداختیم و به چیزی حدود ۱۴۰منبع و مأخذ دست یافتیم. نویسنده در بسیاری از این پاورقیها صرفاً به نام کتاب و در شماری نام کتاب و نویسنده و به ندرت مشخصات کتابشناختی مرجع خود اشاره کرده است.
الاتقان؛
اربعین خوارزمی؛
الإرشاد شیخ مفید؛
الاستیعاب ابنعبدالبر؛
اسدالغابه؛
الاسلام و المناهج الاشتراکیه؛
الاصابه؛
اصول التفسیر ابنتیمیه؛
اضواء علی السنه المحمدیه استاد محمود ابوریه؛
اعجازالقرآن؛
اعلام النساء؛
الاغانی؛
الامام علی بن ابیطالب عبدالفتاح عبدالمقصود؛
الإمام علی جورج جرداق؛
الإمامه و السیاسه؛
امتاع الاسماع مقریزی؛
الاموال ابوعبید؛
انجیل لوقا؛
انسابالأشراف؛
الأنوارالنعمانیه؛
بحارالانوار؛
بحرالزخار؛
بررسی تاریخ عاشورا دکتر ابراهیم آیتی؛
البیان و التبیین؛
تاریخ ابنخلدون؛
تاریخ ابنشحنه؛
تاریخ ابنعساکر؛
تاریخ ابنکثیر؛
تاریخ ابیالفدا؛
تاریخ الامم و الملوک طبری؛
تاریخ الفخری ابنطباطبا؛
تاریخ الکامل؛
تاریخ بخاری؛
تاریخ خطیب بغدادی؛
تاریخ فخری؛
تاریخ قرن هیجدهم و انقلاب کبیر فرانسه آلبرماله.
تاریخ یعقوبی؛
تاریخالخلفاء سیوطی؛
تاریخالخمیس؛
تبصرهالمتعلمین علامه حلی؛
تحفالعقول؛
تذکره سبط بن جوزی؛
الترغیب و الترهیب حافظ المنذری؛
تطهیرالجنان؛
تفسیر ابنکثیر؛
تفسیر الخازن؛
تفسیر النسفی؛
تفسیر قرطبی؛
تفسیر کاشف و مجالس الحسینیه محمدجواد مغنیه؛
التمهید باقلانی؛
التنبیه و الاشراف؛
تنزیه الانبیاء؛
تهذیب التهذیب ابنحجر؛
تهذیب الکامل؛
تهذیب و امالی شیخ طوسی؛
جامعالکبیر سیوطی؛
جمعالجوامع؛
جمهره رسائل العرب؛
جمهرهالخطب؛
جواهر الاخبار صعدی؛
جواهر[الکلام]؛
الجهاد فی الاسلام محمد شدید؛
الحقائق الوردیه؛
حلیهالاولیاء ابونعیم؛
الحیوان جاحظ؛
خراج ابویوسف؛
خصائص الکبری نسائی؛
الدرالمنثور سیوطی؛
دلائل الصدق؛
دلائل بیهقی؛
ذخایرالعقبی؛
رسائل کلینی؛
الرساله الخالده عبدالرحمن عزام؛
رساله بنیامیه؛
ریاض المصائب؛
ریاضالأحزان؛
ریاضالنضره؛
سنن ابنماجه؛
سنن بیهقی؛
سنن ترمذی؛
سنن نسائی؛
سیرهالحلبیه؛
سیره ابناسحاق؛
سیره ابنهشام؛
شرایع؛
شرح ابنابیالحدید؛
شرح المقاصد تفتازانی؛
شرح جامع الصغیر؛
شرحالمقامات شریشی؛
صبح الاعشی؛
صحیح مسلم؛
صحیفه سجادیه؛
الصواعق المحرقه؛
طبقات ابنسعد؛
طبقات الحفاظ ذهبی؛
العداله الاجتماعیه فی الاسلام؛
عقدالفرید؛
علی و مناوئوه دکتر نوری جعفر؛
الغدیر علامه امینی؛
فتح الباری؛
الفصل ابنحزم؛
فی ظلال القرآن؛
کافی؛
الکامل؛
کتاب صفین؛
الکشاف زمخشری؛
الکفایه حافظ الکنجی؛
کنزالعمال؛
کنوزالحقائق مناوی؛
لهوف؛
مثیرالأحزان؛
مجتنی ابندرید؛
مجمعالزوائد هیثمی؛
محاضرات راغب؛
محاضرهالاوایل سکتواری؛
مرآهالاسلام و الفتنهالکبری طهحسین؛
مروجالذهب؛
مستدرک الصحیحین حاکم؛
مسند احمد بن حنبل؛
مصابیح السنه؛
مطالب السئول؛
مطالع الأنظار ابوثناء؛
المعارف ابنقتیبه؛
معانی الاخبار؛
معجمالشعراء مرزبانی؛
المغازی واقدی؛
مفردات راغب؛
مقاتلالطالبیین؛
مقتل الحسین ابومخنف؛
مقتل خوارزمی؛
مقتل محمد بن ابیطالب؛
مقتلالعوالم؛
مناقب آل ابیطالب ابنشهرآشوب؛
مناقب خوارزمی؛
المواقف قاضی ایجی؛
میزان الاعتدال ذهبی؛
النزاع و التخاصم مقریزی؛
النهایه و اسدالغابه ابناثیر؛
نهج الفصاحه؛
نهجالبلاغه؛
وسائل الشیعه.
ب) به لحاظ محتوایی
وی نظریه ی خود را نظریهای خدشهناپذیر میداند که حتی اگر معلومات حاصل از سایر مدارک را هم به آن ضمیمه نماییم، آسیبی به آن وارد نخواهد آمد و معتقد است که این کتاب از محدودیت سایر رشتههای علمی نسبت به اسلام به دور است و بهخوبی توانسته است تا معضلات اعتقادی، فقهی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و حقوقی موجود در آنها را حل کند، ازجمله «کیفیت جهانبینی اسلام و نظامات اجتماعی آن، مسئلهی ولایت و خلافت، طرز حکومت، نقش ائمه و موازینی که طبق آن شیوهی مبارزه و موقعیت سیاسی- اجتماعی اتخاذ میکردهاند، چونگی جهاد امام مجتبی و سیدالشهدا و اینکه امام چطور در عین شهادت میتواند وظیفهی امامت و رهبری خلق را انجام داده باشد یا پیروز شود (ص۱۷).
وی بحث خود را با توجه به اهمیت «وحی» در ظهور این انقلاب تکاملی آغاز میکند و وحی را مشتمل بر یک جهانبینی و جامعهبینی میداند، که با توجه به آن میتوان به چگونگی ظهور یک انقلاب اجتماعی پی برد. وی با دقت در مفاهیم قرآنی بهدنبال فهم و درک سنن تاریخی در قرآن است و در واقع، نویسنده برخلاف کتب معمول، قصد دارد بحث خود را با توجه به ارادهی حاکم الهی بر جامعهی بشری در نگاه به تاریخ انبیای گذشته با محوریت قرآن استوار سازد (صص۲۲-۳۳). وی انقلابها را در دو جهت میداند: ۱- انقلاب اجتماعی تکاملی؛ ۲- انقلاب اجتماعی انحطاطی. او در بیان مراحل یک انقلاب اجتماعی جامع از ۶مرحله یاد میکند: ۱- انقلاب اعتقادی؛ ۲- انقلاب اخلاقی؛ ۳- انقلاب سیاسی؛ ۴- انقلاب اقتصادی؛ ۵- انقلاب فرهنگی؛ ۶- انقلاب نظامی (صص۳۳-۳۴)، و نهضت انقلابی اسلام را به دو دوره تقسیم میکند: ۱- دورهی تکوین ملت، با جهاد تربیتی- اعتقادی- اخلاقی؛ ۲- دورهی تأسیس دولت، با جهاد سیاسی- اقتصادی- نظامی (ص۴۷)؛ که البته دورهی تکوین ملت بر تأسیس دولت تقدم دارد، چیزی که به زعم نویسنده در نهضتهای انقلابی پیامبران، مثلاً حضرت موسی (ع)، نیز شاهد هستیم (ص۵۱)، و تقسیم ادوار وحی به دو دورهی مکی و مدنی نیز با این دو دوره همخوانی دارد (ص۵۵).
با توجه به اینکه اعتقاد و اخلاق با همدیگر رابطهی دوجانبه دارند و لازم و ملزوم همدیگرند (ص۳۶)، نویسنده فصل اول بخش اول کتاب خود را به این دو انقلاب در اسلام اختصاص داده، و در این فصل سعی در اثبات این مطلب دارد که جهاد تربیتی، نهضت اعتقادی- اخلاقی اسلام و درنتیجه تکوین دولت را موجب گشته است (ص۴۷). مهمترین اتکای نویسنده در این فصل به قرآن است و حتی اگر واقعهای تاریخی را نیز یاد میکند، به منبع آن سخن ارجاع نمیدهد. وی در باب تأسیس دولت نیز از مدینه به «کشور پیامبر» یاد میکند، که کاملاً نشانگر تلاش نویسنده در بیان تاریخ صدر اسلام با ادبیات امروز است (ص۱۰۶).
نویسنده در فصل دوم برای بررسی انقلاب سیاسی عناصر بهوجود آورندهی نظم سیاسی را مورد توجه قرار داده و به بررسی ویژگیهای دو نوع حکومت سلطنت مطلقه و جمهوری مشروطه پرداخته است (صص۱۱۳و۱۱۴). وی نظمهای سیاسی دیگر را حاصل از ترکیب خصوصیات این دو نظم میداند (ص۱۱۵)، که این دیدگاه نویسنده کاملاً بازتابی از نگرش مردم ایران در دههی چهل میتواند باشد، که در یک اثر تاریخی جلوهگر شده است. او در ادامه تلاش دارد تا خصوصیات سلطنت مطلقه و مبانی اعتقادی آن را در عصر جاهلیت نشان دهد و ویژگیهای جمهوری مشروطه را با حکومت نبوی و نظام خلافت، امامت و ولایت تطبیق دهد. وی معتقد است وظایفی که برعهدهی پیامبر بودند عبارتاند از: ۱- دریافت و ابلاغ وحی؛ ۲- رهبری مرامی، سیاسی و جهادی؛ ۳- قضا؛ ۴- اداره. وظیفهی اول پس از عصر نبوت ساقط شد، ولی دو وظیفهی مهم «رهبری مرامی» و «اجرا و حکومت» همچنان برای خلیفه یا امام برجای ماند، که البته این دو وظیفه را دو نفر نیز میتوانند عهدهدار شوند و مجری حکومت باید تابع رهبر باشد. پس حکومت را میتوان در عصر پس از ائمه به شورایی از نواب عام امام واگذار کرد و مسلمانان در تشخیص «نایب امام» و گزینش «مرجع تقلید» آزادی و اختیار دارند (صص۱۳۴-۱۳۶).
نویسنده در فصل سوم به بحث انقلاب اقتصادی پرداخته و در این زمینه از آیات و روایات مدد جسته و سعی کرده تا روش اقتصادی اخلاقی اسلامی را که در آن دنیا مزعهی آخرت است ترسیم نماید. ثروت در این راه وسیله، و فقر عامل پیدایش کفر و رذایل اخلاقی است. بشر نیز تنها با کار و تلاش میتواند به بزرگزیستی و بهزیستی دست یابد و خداوند نیز تمام ملزومات آن را در دنیا فراهم آورده است. این بهزیستی انسانها مستلزم دو جریان کار است: ۱- افزایش تولید کالا و خدمت از طریق «تشدید مبارزه با طبیعت»؛ ۲- توزیع عادلانهی کالا و خدمت از طریق «مبادلهی پایاپای خدمت عمومی». وی سپس راههای مشروع و نامشروع مالکیت و کسب ثروت را به تفصیل مورد بررسی قرار داده است (صص۱۴۵-۲۲۳). بیشترین ارجاعات وی در این بخش نیز به قرآن و مجامع روایی شیعه و سنی است.
فصل چهارم به انقلاب نظامی پرداخته است. زندگی از سه جریان مبارزه ترکیب شده است:۱- مبارزه با نفس؛ ۲- مبارزه با انسان؛ ۱- مبارزه با طبیعت؛ که از طریق جهاد با نفس میتوان به تکامل اعتقادی- اخلاقی، و از طریق مبارزه با طبیعت به تکامل علمی و اقتصادی دست یافت. اما تکامل سیاسی به دنبال مبارزه و دفاع ملی است که حد نهایی تکامل مبارزهی ملی جهاد است، که سه نوع میباشد: ۱- جهاد دفاعی؛ ۲- جهاد آزادیبخش؛ ۳- جهاد داخلی؛ که هدف هر سه نوع، دفع ستم و رفع ظلم است (صص ۲۲۵-۲۳۶). نویسنده با توجه به آیات قرآن و با اشاره به جنگهای صدر اسلام این موضوع را به تفصیل در صدر اسلام تبیین نموده و بیشترین ارجاع او در این باره باز هم به آیات قرآنی است (صص ۲۴۲-۳۳۷). نویسنده در فصل ششم نیز به اختصار به تبیین این مطلب پرداخته که نفوذ اسلام در مدینه موجب جایگزینی امر به معروف و نهی از منکر بهجای کشمکش مسلحانه از طریق مراجعه به قرآن و سنت شد (صص ۳۳۹-۳۴۴).
در پایان لازم به ذکر است که وی در این کتاب دیدگاهی کاملاً انقلابی دارد و امیدوار است که با نگارش این کتاب راه را برای «جهاد خلق بهخاطر تجدید انقلاب تکاملی اسلام» هموار سازد و گویا با نگارش بخش سوم بهدنبال القای این مفهوم به خواننده است که باز هم امکان تجدید چنین انقلابی وجود دارد و البته اوج این حرکت انقلابی را در حماسهی بزرگ و عبرتآموز عاشورا به تصویر میکشد (ص۱۷). وی در این کتاب سعی دارد از اسلام چهرهای انقلابی ارائه دهد، و الگوی اسلام انقلابی را بهعنوان الگویی جامع و فرگیر، و قابل تسری به همهی اعصار بشر در برابر الگوهای دیگر بهویژه کمونیسم به جامعهی زمانهی خود معرفی نماید.
نتیجهگیری
نویسندهی این کتاب بهعنوان شخصیتی آگاه به نظریههای سیاسی از تاریخ عصر نبوت بهعنوان بهترین دوره جهت بسط تفکر انقلابی خود برای معرفی اسلام بهعنوان دینی انقلابی با الگویی جامع و فراگیر برای حیات اجتماعی بشر در برابر الگوهای دیگر، بهویژه مارکسیستی، بهره برده است. استاد فارسی با نگاهی جامعهشناسانه به تاریخ صدر اسلام نگاه کرده و به جامعهشناسی تاریخی صدر اسلام پرداخته است. او ضمن مقایسهی میان دو نوع نظام حاکم در طول تاریخ به معرفی ویژگیهای نظام سیاسی مورد قبول اسلام پرداخته و ویژگیهای چنین نظامی را برشمرده است. وی در نگارش این اثر از قرآن بیش از هر اثر دیگر بهره برده است، و به همین سبب نیز کتاب وی تا حد زیادی شبیه آثار امروزی نوشته شده دربارهی سنن تاریخی در قرآن کریم است. متأسفانه نویسنده فهرستی از مراجع خود در نگارش این اثر به دست نداده است؛ لذا در اینجا فهرستی از این مراجع نیز تهیه شد که نشانگر حجم مراجعات وی به منابع مورد توجه وی از اثار شیعه و سنی، و همچنین متقدم و متأخر میتواند باشد. در مجموع، این اثر را اثری جامع در زمینه تاریخ صدر اسلام نمیتوان دانست و بلکه حتی شناخت این اثر بهعنوان اثر محققی تاریخدان نیز تنها با اغماض ممکن است؛ چراکه مراجعهی نویسنده به منابع تاریخی موردی و صرفاً جهت اثبات نگاه حاکم بر این اثر دربارهی تاریخ صدر اسلام است و نویسنده به هیچوجه منابع خود را نیز مورد نقد و بررسی قرار نداده است.
مشخصات کتابشناختی
فارسی، جلالالدین؛ انقلاب تکاملی اسلام؛ تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
مطالب مرتبط
انقلاب اسلامی ایران، جنبشی احساسی یا آگاهانه