گزارش جلسه دفاع از رساله دکتری با عنوان: «سیاست همگرایی اسلامی در ایران عصرناصری؛ عوامل و پیامدها»
جلسه دفاع از رساله دانشجو:
قاسم فتاحی
در مقطع دکتری تاریخ اسلام با عنوان «سیاست همگرایی اسلامی در ایران عصرناصری، عوامل و پیامدها»
در روز شنبه مورخ ۲۰/۱۱/۱۴۰۳ در سالن جلسات دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی با حضور:
استاد راهنما
جناب آقای دکتر مهدی جمالی فر
استادان مشاور:
جناب آقای دکتر عبدالله فرهی
جناب آقای دکتر عثمان یوسفی
استادان داور:
جناب آقای دکتر کورش صالحی
جناب آقای دکتر علی محمد طرفداری
جناب آقای دکتر علی کالیراد
برگزار شد. در این جلسه ابتدا دانشجو به مدت ۲۰ دقیقه متن دفاعیه رساله خود را در قالب پاورپوینت ارائه نمود و بر اساس نحوه ارائه و پاسخگویی به نکات مطرح شده، رساله با درجه عالی و نمره ۷۵/ ۱۹ مورد تأیید استادان و هیأت داوران محترم قرار گرفت.
متن سخنرانی و دفاعیه دانشجو به شرح ذیر است:
سپاس و قدردانی
در ابتدا از استاد راهنمایم، جناب آقای دکتر جمالی فر و استادان مشاورم جناب آقای دکتر فرهی و جناب آقای دکتر یوسفی که با صبر و بردباری و درایت عالمانه خود، اینجانب را در یافتن موضوع و پژوهش گسترده حول محور آن یاری نمودند، تقدیر و تشکر می‌کنم. همچنین از استادان داور، جناب آقای دکتر صالحی و جناب آقای دکتر طرفداری و جناب آقای دکتر کالیراد که حضور در این جلسه دفاع را پذیرفتند و نگارنده را از نظرات دقیق خود بهره‌مند نمودند، تشکر می کنم. گزارشی از متن رساله فوق را در دو محور به حضورتان تقدیم می‌کنم. محور اول، بیان کلیات رساله شامل تبیین مسئله، سؤالات و فرضیه‌های تحقیق، نوآوری تحقیق، پیشینه و منابع اصلی تحقیق و محور دوم، نتایج و دستاوردهای تحقیق است.
تبیین مسئله
به قدرت رسیدن صفویان و رسمی شدن مذهب تشیع در ایران باعث شدت گرفتن اختلافات مذهبی میان شیعه و سنی در داخل و تبدیل شدن منازعات سیاسی میان ایران با همسایگان سنی مذهب به ویژه عثمانی، از رقابت سیاسی و توسعه ارضی قبلی، به خصومت مذهبی و تضادهای ایدئولوژیکی شد در این دوره خصومت و بدبینی گفتمان مسلط در روابط میان ایران و همسایگان مسلمان سنی مذهب بود. واگرایی مذهبی پس از سقوط صفویان و در زمان سلطه کوتاه‌مدت افاغنه سنی مذهب، اختلافات درون مذهبی(اهل سنت) میان اشرف و عثمانی در سیاست خارجی و تنش های میان شیعی و سنی در عرصه داخلی ولی این بار با داعیه های برتری جویانه اهل سنت ادامه یافت. کوشش های نادرشاه افشار برای اتحاد اسلامی در روابط با عثمانی با موفقیت همراه نبود. در دوره کریم خان زند ما شاهد تساهل و تسامح مذهبی و کاهش تنش های مذهبی هستیم. در دوره قاجارها جایگاه مذهب تشیع احیا و اهمیت و گسترش یافت اگرچه ما شاهد تفاوت در آرا و عملکرد قاجارها با صفویان هستیم. در عرصه سیاست خارجی و روابط با همسایگان، در دوره قاجار ایران را تمایزات مذهبی از عثمانی و تا حدی افغانستان، ترکستان و آسیای میانه جدا می کرد. اگرچه موضوعات، عناصر و مولفه های متنوعی مناسبات ایران و عثمانی در دوره قاجاریه را تحت تأثیر قرار داد، ولی مهم ترین آن اختلاف در مذهب بود. در این دوره با وجود چالش های مذهبی مهم، جنگ ها و اختلافات میان شیعه و سنی به حداقل می رسد و ما شاهد جنگ مذهبی میان شیعه و سنی در داخل کشور نیستیم. دوره حدود ۵۰ ساله حکومت ناصرالدین شاه در تاریخ معاصر ایران از جهات مختلف دارای اهمیت است.
سؤالهای تحقیق
سؤال اصلی
عوامل موثر بر سیاست همگرایی اسلامی در ایران عصرناصری و پیامدهای آن چه بوده است؟
سؤالهای فرعی
زمینه ها و عوامل مؤثر بر سیاست همگرایی ی اسلامی ناصری، از زمان صفویه تا دوره ناصرالدین شاه کدامند؟
عوامل داخلی مؤثر بر سیاست همگرایی اسلامی عصرناصری کدامند؟
عوامل خارجی مؤثر بر سیاست همگرایی اسلامی عصرناصری کدامند؟
نتایج و پیامدهای سیاست همگرایی اسلامی عص ناصری کدامند؟
نوآوری‌های تحقیق
این پژوهش برای اولین بار، ضمن بررسی سیاست همگرایی اسلامی در ایران عصرناصری در عرصه داخلی و خارجی، تلاش‌های هم‌سازگرایانه و اقدامات عملی ناصرالدینشاه قاجار و پیامدها و تأثیرات و نیز میزان موفقیت این سیاست را مورد بررسی قرار میدهد، موضوعی که تاکنون مورد پژوهش قرار نگرفته است. بنابراین این پژوهش به شناخت سرچشمه‌ها و منابع همگرایی اسلامی و تنظیم و ترسیم چگونگی روابط بینامذهبی و بیناقومی در ایران و ترکیه و افغانستان و آسیای میانه و کشورهای مسلمان کمک می‌کند. بررسی مقایسه‌ای و تحلیلی نقش مسائل مذهبی در تحولات سیاسی اجتماعی داخلی و روابط خارجی، به ویژه همگرایی اسلامی در ایجاد همسازگری بین مذاهب اسلامی به منظور اعتلای جهان اسلام؛ ارائه داده‌های اطلاعاتی و تحلیلی مناسب برای احیای نظریه اتحاد اسلامی، تعامل و همگرایی اسلامی و نیز مقابله با گرایش‌های تفریقی و جدایی طلب در جهان اسلام؛ عمل در راستای طرح همگرایی و هم‌سازگرایی مذهبی جهان اسلام که از ارکان اصلی و زیر بنایی در تمدن سازی نوین اسلامی است؛ شناسایی تهدیدات بالقوه و بالفعل و نیز موانع وحدت و همگرایی اسلامی در عرصه داخلی و بین‌المللی؛ بررسی نتایج و پیامدهای اتخاذ این نوع سیاست خاص در عصرناصری، و میزان تحقق عملی و نیز تأثیرات آن بر همگرایی اسلامی میان شیعیان و اهل‌سنت، از نوآوری‌های دیگر این تحقیق است.
پیشینه تحقیق
در موضوع «سیاست همگرایی اسلامی در ایران عصرناصری»، تاکنون اثری تالیف نشده است. با این حال در آثار مرتبط با تاریخ قاجاریه، نیز به صورت پراکنده به سیاست‌های پادشاهان این سلسله پرداخته شده، امّا دامنه تاریخی آن‌ها در خصوص موضوع انتخاب شده این پژوهش، و مسئله آن شمولیت ندارند. از سوی دیگر این آثار اغلب رویکرد سیاسی داشته و به جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی و به‌طور خاص سیاست مذهبی کمتر توجه داشته‌اند. لذا بررسی شرایط و الزامات و همچنین علل و عوامل و یا وقایع تاریخی و اجتماعی مهمی که به نحوی در اتخاذ سیاست همگرایی اسلامی میان شیعه و اهل‌سنت در ایران عصرناصری تأثیرگذار بوده و نیز بررسی زمینه‌ها، آثار و پیامدهای آن در عرصه داخلی و خارجی در این دسته از آثار دیده نشد. براساس بررسی و استعلام انجام شده نیز هیچ اثر پژوهشی از مراکز و پایگاه‌های علمی معتبر کشور که کل موضوع و مسئله این تحقیق را پوشش دهد، یافت نشد. با این حال، برخی آثار مرتبط با موضوع این رساله عبارتند از:
ناسخ التواریخ: تألیف میرزا محمدتقی خان لسانالملک، متخلّص به سپهرکاشانی؛ تاریخ منتظم ناصری: این کتاب یکی از مشهورترین آثار محمدحسن خان مراغه‌ای (۱۲۵۶-۱۳۱۳ هـ ق.) مشهور به صنیعالدوله می‌باشد، وی بعدها به اعتمادالسلطنه ملقب گردید. المآثر و الآثار: یکی دیگر از آثار اعتمادالسلطنه کتاب المآثر و الآثار است که به شکل رسمی در خصوص ناصرالدینشاه و احوال او نوشته شده است. صدرالتواریخ نیز از دیگر نوشتههای اعتمادالسلطنه است که اطلاعات ارزشمندی در باره تعدادی از صدراعظم‌های عصرناصری در اختیار ما قرار میدهد. کتاب حقایق‌الاخبار‌ناصری. نوشته میرزا محمدجعفرخان حقایق نگارخورموجی؛ روضه‌الصفای ناصری: تالیف رضاقلی خان هدایت؛ تاریخ بیداری ایرانیان: این اثر نوشته ناظم‌الاسلام کرمانی حاوی اطلاعات مفیدی در مورد وقایع عصرناصری، شخصیت و سیاست مذهبی ناصرالدینشاه است، هستند.
سفرنامه‌ها و کتابهای خاطرات: سفرنامه ناصرالدینشاه به عتبات: از بین سفرنامه‌های موجود در عصرناصری، سفرنامه ناصرالدینشاه به عتبات عالیات در سال ۱۲۸۷هـ ق./۱۸۷۰م. از نظر موضوع این تحقیق اهمیت بسیاری دارد. سفرنامه عضدالملک به عتبات: این کتاب گزارش سفر«علیرضاخان عضدالملک قاجار» (۱۲۳۸-۱۳۲۸هـ ق.) به عتبات است. خاطرات لیدی شیل: یکی از نخستین سفرنامه‌های دوره قاجار، خاطرات «لیدی مری شیل»همسر«کلنل جاستن شیل» وزیر مختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدینشاه است. سفرنامه ادوارد پولاک: «یاکوب ادوارد پولاک» نویسنده کتاب ایران و ایرانیان؛ سفرنامه جان ویشارد (بیست سال در ایران): این کتاب روایت یک پزشک آمریکایی در ایران در اواخر قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم میلادی است. سفرنامه قفقاز و ایران: این سفرنامه نوشته «ارنست اورسل بلژیکی» است.
سفرنامه فرنگ ناصرالدینشاه: اولین سفر شاه به اروپا سه سال پس از سفر به عراق عرب و در سال ۱۲۹۰هـ ق. به انجام رسید. اهمیت این سفرنامه از دیدگاه تحقیق حاضر اقامت وی در اسلامبول و مذاکرات مفصل او با سلطان و مقامات عالیرتبه عثمانی است.
سفرنامه فرهادمیرزا معتمدالدوله (هدایه‌السبیل و کفایه الدیل)؛ سفرنامه سلطانمراد میرزا حسامالسلطنه؛ سفارتنامه خوارزم: این اثر نوشته رضاقلی خان هدایت، از مورخان بزرگ عصرناصری است. روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه: این اثر یکی دیگر از آثار محمدحسن خان اعتمادالسلطنه است، که وقایع ده سال آخر سلطنت ناصرالدینشاه (۱۲۹۲-۱۳۱۳هـ ق) را در برمی‌گیرد. خاطرات سیاسی امین‌الدوله: این خاطرات را امین‌الدوله یکی از اشراف دوره قاجار و سیاست‌مداران عصرناصری نوشته است.
آثار احمد خان ملک ساسانی، به ویژه دو کتاب: یادبودهای سفارت استانبول و سیاستگران دوره قاجار، به دلیل دسترسی مولف به اسناد و مدارک و نیز دوره طولانی خدمات وی در مشاغل دولتی، از جمله آثار ارزشمندی هستند که به روشن شدن بخش‌هایی از موضوع مورد مطالعه این تحقیق یاری می‌رسانند.
تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه تالیف «چارلز جیمز ویلسن»؛ دو کتاب: تاریخ ایران دوره قاجاریه اثر «رابرت گرنت واتسن» و کتاب دو جلدی تاریخ ایران، اثر ژنرال انگلیسی «پرسی سایکس»؛ کتاب تأملی بر مسأله وحدت اسلامی از دیرباز تا دیروز با تکیه بر جنبش اتحاد اسلام، نوشته محمدحسین اردوش؛ کتاب العلاقات العثمانیه القاجاریه و انعکاسها علی العراق(۱۸۲۳-۱۸۴۳)، تألیف جمیل موسی النجار؛ مقاله: «دیباچه‌ای بر پیشینه تاریخی جنبش‌های پاناسلامیسم»، به قلم عبدالهادی حائری.
Abdurrahman Ates, Ağa Muhammed Hanin Kafkasya Seferleri Ve Osmanli-Iran Ilişkileri (1795-1797), Journal of Black Sea studies: Year8, Number16, Spring 2014.
Avery, peter, The Cambridge history of Iran. Vol 7, Cambridge university press, London,1991.
در فصل ششم کتاب تاریخ ایران کمبریج، مقاله‌ای با عنوان: «روابط ایران با امپراتوری عثمانی در سده‌های ۱۸ و ۱۹» که به قلم «استانفورد جی شاو» به نگارش درآمده است.
-Sarıkçıoğlu, M. & Akın S. H. (2020). İran Ahkâm Defteri’ne Göre Osmanlı-İran, İlişkileri (1823-1908). Journal of History School, 47, 2152-2186.
در مقاله فوق با عنوان: «ایران و عثمانی به روایت احکام ایرانی»، روابط ایران و عثمانی در عصر قاجار براساس اسناد آرشیو عثمانی مورد بررسی قرار میگیرد، که حاوی اطلاعات ارزشمندی در ارتباط با موضوع این پژوهش است.
-KAÇAR DÖNEMINDE IRAN-OSMANLI SIYASI ILIŞKILERI.
این اثر عنوان رساله دکتری، عبدالوحید صوفی‌زاده است که در سال ۲۰۱۴ میلادی در دانشگاه آنکارا در یک مقدمه و پنج فصل به زبان ترکی به انجام رسیده است.
مقاله‌ای نیز با عنوان «مطالعات دانشگاهی انجام شده در ترکیه در مورد روابط ایران و عثمانی در دوره قاجار (تا قرن بیستم)»، توسط ایلم اوزتورکچی تالیف شده است و در آن به برخی پژوهش‌های مرتبط با این رساله شده است:
Öztürkci, Eylem. “Kaçar Hanedanı Döneminde (XX. Yüzyıla Kadar) Osmanlı-İran, Münasebetlerine Dair Türkiye’de Yapılan Akademik Çalışmalar.” Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 8.1 (2021): 262-288
تحقیقات متعدد و پراکنده دیگری نیز با موضوعاتی چون: حج و زیارت، عتبات، وهابیت، راه‌های ارتباطی میان ایران و عثمانی، تجارت و روابط بازرگانی، کشتار شیعیان در کربلا، قراردادها و معاهدات مرزی ایران و عثمانی و … که تا حدی با عوامل و مؤلفه‌های مورد نظر در پژوهش حاضر مرتبط هستند، انجام شده، که یافته‌های تحقیقات مذکور در تحلیل بخشی از مسائل مورد نظر در پژوهش حاضر، مورد استفاده قرار گرفته است. در این رساله علاوه بر کتاب و مقالات داخلی و خارجی از اسناد، نشریات و نسخه های خطی نیز استفاده شده است.
نتایج و دستاوردهای تحقیق
با توجه به سابقه اصل همگرایی و همسازگری مذاهب در جهان اسلام، ناصرالدینشاه قاجار با اهداف سیاسی و اعتقادی، اصل وحدت اسلامی را در چگونگی مناسبات داخلی و روابط خارجی ایران و کشورهای مسلمان همجوار به‌ویژه دولت عثمانی مورد توجه قرار داد. امّا در پرتو شرایط تاریخی خاص این عصر بخصوص دشواری‌ها و موانع متعدد داخلی و بین‌المللی، تلاش‌های وی در عرصه عمل با موفقیت کامل همراه نبود، اما نتایج و پیامدهای بسیار مثبتی به شرح زیر بر جای گذاشت.
نتایج و پیامدهای داخلی سیاست همگرایی اسلامی در ایران عصرناصری:
ممنوعیت بدگویی از خلفا و صحابه
منع چاپ کتاب و نشریات حاوی مطالب توهین‌آمیز نسبت به بزرگان اهل‌سنت
منع برگزاری آداب و مراسم مغایر با اعتقادات اهل‌سنت
عدم وجود تنش‌های مذهبی میان شیعیان و اهل‌سنت
انتصاب اهل‌سنت به مقامات مهم و سطح بالای کشور
نتایج و پیامدهای خارجی سیاست هم گرایی اسلامی در ایران عصرناصری:
بهبود وضعیت زوار ایرانی سفر حج و عتبات
تغییر وضعیت ایرانیان و شیعیان ساکن در عثمانی
کاهش تنش و اختلافات مذهبی و بهبود روابط ایران عثمانی
موافقت دولت عثمانی با انجام تعمیرات در اماکن مقدس شیعی درحجاز و عراق
مذاکرات مقامات بلندپایه ایران با سلطان و عالی‌رتبه‌گان عثمانی در راستای همگرایی اسلامی
تحقق نسبی اتحاد و همگرایی اسلامی میان ایران و عثمانی
عبور و مرور آزاد اهل‌سنت افغانستان، ترکستان و آسیای میانه از خاک ایران برای سفر حج
تأثیرات افکار و اندیشه‌های رایج در عثمانی بر ایران و فراهم شدن زمینه انقلاب مشروطه
پس از پایان ارائه گزرش دفاعیه دانشجو، و توضیحات استاد محترم راهنما، استادان محترم داور پس از بیان نکات مثبت و محاسن رساله، بیان دیدگاه‌ها و نظرات اصلاحی خود بر این رساله پرداختند که به اختصار بدان اشاره می‌شود:
چرا عنوان رساله، سیاست هم گرایی اسلامی انتخاب شده و هم سازگری یا مفاهیم مشابه انتخاب نشده است؟
پاسخ: با توجه به شرایط تاریخی دوره مورد مطالعه و مباحث مختلف و نظرات استادان محترم راهنما و مشاور این عنوان انتخاب شد.
اساسا چرا دولت ناصری در راستای همگرایی اسلامی عمل کرد؟
پاسخ: توجه به شرایط تاریخی ایران در این دوره، و آگاهی ناصرالدین شاه از تاریخ و نیز بروز تحولات مهم در روابط میان ایران و عثمانی در اواخر دوره محمدشاه و امضای معاهده ارزروم، دولت ناصری به سمت همگرایی و همسازگری اسلامی حرکت و سیاست خود را بر این مبنا طراحی کرد.
نظرات مطرح شده پیرامون بهایی بودن شیخ الرئیس قاجار؟
پاسخ: در نتیجه گیری از این مبحث در متن رساله به این اتهامات پاسخ داده شده.
مفصل بودن حجم رساله و باز روایت تحولات سیاسی، مذهبی؟
پاسخ: چون پیشینه دقیق علمی وجود نداشت لازم بود تا به طور نسبتا مفصل این تحولات تا عصر ناصری بررسی شوند.
ذکر منبع برای اسناد و و تصاویر پیوست رساله؟
پاسخ: منبع این تصاویر و اسناد ذکر خواهد شد اگرچه مهر موجود روی اسناد گویاست.
چکیده رساله طولاتی است.
پاسخ: با توجه به حجم بالای رساله کاهش بیشتر تعداد کلمات چکیده دشوار است.
هنوز تعدادی از کلمات مطلقیت موضوع چون بدون تردید و شکی نیست و … در متن رساله دیده می شود.
پاسخ: این قبیل کلمات حذف خواهند شد.
در پایان این جلسه استادان محترم مشاور نیز نظرات و دیدگاه های خود را مطرح و در پایان استاد محترم راهنما ضمن ارائه توضیحاتی به جمع بندی جلسه دفاع پرداختند. و سپس بدون حضور دانشجو، استادان محترم راهنما، مشاور و داور به شور پرداخته و نتیجه نهایی بررسی رساله و نمره نهایی دانشجو، توسط استاد راهنما قرائت شد.
–