به گزارش ایکنا، نشست علمی «تطور مفهوم علم در گذر از عصر جاهلی به عصر نبوت» با سخنرانی عبدالله فرهی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی، ۲۷ شهریور در این دانشگاه برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

علم پس از هجرت معنای جدیدی به خود گرفت و توسعه معنایی پیدا کرد. این توسعه معنایی آنقدر تاثیرگذار بود که نه تنها بر عرب بلکه بر تمدن‌های زمانه تاثیر گذاشت و تا امروز هم این تاثیرگذاری ادامه دارد و این علم همچنان زنده است. واژه علم یک واژه عربی است که با الف و لام معرفه می‌شود. در فارسی ما تعبیر دانش را به عنوان واژه مترادف علم به کار می‌بریم. امروزه به جهت ظهور مکاتب غربی، موجب یک علم‌زدگی در اصالت بخشیدن به علم تجربی شده است یعنی قیاس جایگاه خودش را از دست داده و استقرا جایگزین شده است.

امروزه بیشتر وقتی اصطلاح علم به کار می‌رود ما همین علم تجربی را می‌فهمیم هرچند در زبان فارسی وقتی می‌خواهیم بگوییم این شخص صاحب علم تجربی است می‌گوییم دانشمند است و واژه دانشمند برای کسی به کار می‌رود که در علم تجربی فعالیت دارد ولی عالم برای کسی استفاده می‌شود که آشنا به علوم حوزوی و شرعی است. با مراجعه به میراث اسلامی هم مشاهده می‌کنیم واژه علم هم‌معنا با نالج در زبان انگلیسی است.

در یک نگاه گذرا، کهن‌ترین کاربرد واژه سه حرفی «ع ل م» در زبان عربی به دوره جاهلی برمی‌گردد و در آن زمان «عَلم» به معنای نشانه راه بوده است. عرب به واسطه این «علم» راه خودش را پیدا می‌کرده. مهمترین سندی که می‌توانیم به ریشه علم پی ببریم کتیبه باستان‌شناختی است که از آن دوره بر جای مانده و نشان می‌دهد عرب برای پیدا کردن راه در بیابان‌ها از علم استفاده می‌کرده است.

تحول معنایی واژه علم پس از اسلام

با توسعه معنایی واژه عَلم است که علم متولد می‌شود و علم هم نشانه و چراغ است و وسیله‌ای است که انسان به واسطه آن راه خودش را پیدا کند و از جهل خارج شود. این علم در عصر جاهلی به معنای خاص بود و در گذر از عصر جاهلی به عصر نبوت یک تحول عمیق معنایی پیدا کرد و این علم به عنوان نشانه هدایت یعنی قرآن شد یعنی قرآن مجموعه‌ای از نشانه‌ها شد تا انسان راه خودش را پیدا کند. اینکه گفته می‌شود هر علمی در قرآن هست از این جهت قابل تفسیر و تبیین است یعنی هر چه برای هدایت انسان لازم است، هر نشانه‌ای لازم است تا انسان به واسطه آن به سوی خدا تقرب پیدا کند در قرآن وجود دارد و قرآن کتاب هدایت است. وقتی می‌گوییم قرآن کتاب هدایت است یعنی قرآن کتاب علم است.

باز بعد از عصر نبوت علم تحول معنایی پیدا می‌کند و علم به معنای حدیث مطرح می‌شود. بعدا مفهوم علم تحول معنایی بیشتر پیدا می‌کند و تمام علوم شرعی علم می‌شوند و حتی به مرور علوم غیر شرعی هم داخل مفهوم علم می‌شوند. لذا خوارزمی کتاب «مفاتیح العلوم» می‌نویسد و کتاب خود را در دو دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌کند؛ علوم شرعی و علوم غیر شرعی و سعی می‌کند اصطلاحات علوم مختلف را بیان کند. این گسترش علم در نتیجه فتوحات و توسعه سرزمین‌های اسلامی است که مسلمانان با تمدن‌های دیگر برخورد می‌کنند و با گستره وسیع دانش‌ها آشنا می‌شوند و به دنبال عصر نهضت ترجمه تحول معنایی علم وجه جدیدی به خودش می‌گیرد.

مولفه‌های عصر جاهلی غیر زمانمند است

وقتی ما از عصر جاهلی صحبت می‌کنیم منظورمان چیست؟ عصر جاهلی شامل صد و پنجاه تا دویست سال پیش از هجرت در جزیره‌العرب است. در عین حال باید توجه داشت مولفه‌های عصر جاهلیت غیر زمانمند هستند و در قالب زمان خاصی جای نمی‌گیرند و ویژگی‌های جاهلی امروزه هم وجود دارد و حتی در برخی جوامع بشری قوی‌تر از عصر جاهلیت وجود دارد.

هجرت فصل مهمی است برای شکل‌گیری جامعه ایمانی در برابر جامعه جاهلی؛ جامعه‌ای که مبتنی بر یک علم جدید نوظهور است که البته شروع این علم از بعثت است. پس از اسلام یک دین جدید در جزیره‌العرب استقرار پیدا می‌کند و این دین در روایات هم‌معنای علم به کار رفته است.

نکته دیگر این است که این جاهلیت و جهلی که در آن عصر رواج داشته در برابر علم به معنای امروزی نیست. جاهلیتی که در قرآن بیان می‌شود با علم امروزی تقابل ندارد. این جهل در برابر فهم است. علمی که در صدر اسلام بوده با آن جهل متضاد بوده است ولی علم امروزه خیر. به عبارت دیگر ما کسی که مدارج دانشگاهی را طی کرده است عالم می‌دانیم ولی جاهلیتی که در قرآن آمده در برابر این علم نیست که به معنای سواد است بلکه در برابر فهم است.

در عصر جاهلیت مواردی مانند انساب علم شمرده می‌شود، ایام العرب علم شمرده می‌شد، اخبار العرب علم شمرده می‌شد، اساطیر علم شمرده می‌شد. مضاف بر اینها علم سحر و کهانت هم در جامعه جاهلی وجود داشت. اشاره کردیم با ظهور اسلام تحول عمیق در این مفهوم علم دوره جاهلی به وجود آمد و با نزول قرآن، قرآن جایگزین اشعار دوره جاهلی شد، قرآن جایگزین اخبار دوره جاهلی شد، به واسطه قرآن هستی‌شناسی نوینی عرضه شد و اعراب عالم را به نحو دیگری مشاهده کردند. در همان ابتدایی‌ترین آیات قرآن عرب به این علم‌آموزی دعوت می‌شود و حتی خود قرآن از ریشه «قرأ» به معنای خوانده‌شده است.