مفاهیم بنیادین: ۱۰- تاریخ
العربیه |
فارسی |
Türkçe |
Deutsch |
Français |
English |
التأریخ |
تاریخ |
tarih |
die Geschichte |
La histoire |
history |
ریشه شناسی
۱- از ریشه‌ی عربی «اَرَخ» یا «اِرَخ» به معنای گوساله‌ی وحشی و بردن آن در باب تفعیل: «أرَّخَ» یا «وَرَّخَ»
۲- برگرفته از واژه‌ی فارسی «ماه‌روز» به‌معنای «شبانه‌روز» که اسم مفعول «مورَّخ» از آن ساخته شد؛
۳- برگرفته از واژه‌ی فارسی «تاریک» که تاریخ از آن ساخته شد؛
۴- برگرفته از واژه‌ی آکّدی و آشوری «ارخ» که عبارت بود از خطی شبیه حرف الف که زندانیان بر دیوار زندان می‌کشیدند و نمایانگر سپری شدن یک روز بود.
۵- برگرفته از واژه‌ی مؤنث یونانی «آرخه» به معنای: کهنه، قدیمی، گذشته، باستانی و اثر، و نیز: سرمنشأ صدور، هستی‌بخش، آغاز و انجام، بدایت و نهایت. «اَرکه» یا «اَرک» (arca, arche, arch) در زبان‌های لاتین، فرانسه و انگلیسی: قوس، کمان، منحنی، طاق‌نما، هلال و قوس‌زدن؛ گفته می‌شد: قوس روز از برآمدن آفتاب تا هنگام غروب است. «ارکه» در گویش مازندرانی (طبری) نیز به معنای «آغازین» است.
۶- برگرفته از واژه‌ی «وَرَخ» (جمع: اَورَخَم) در سنگ‌نوشته‌های پیش از اسلام جنوب عربستان به معنای «ماه قمری».
دایره‌ی معنایی
۱- زمان؛ تاریخ در این معنا بیشتر معادل “date” در زبان انگلیسی امروز تا “history”.
۲- اسطوره؛ به‌نظر می‌رسد معادل “history” در زبان عربی صدر و پیش از اسلام «الأسطوره» است. الأسطوره (جمع: الأساطیر) از واژه‌های دخیله در قرآن و زبان عربی و ظاهراً با ریشه‌ای یونانی است: historίā به معنای «دانشی که با تحقیق به‌دست آمده است» و آن هم برگرفته از hίstōr به معنای «دانشمند و انسان دانا».
تعاریف
تاریخ
تعیین زمان رویدادها
علم تاریخ
علم شناخت و تفسیر گذشته‌ی انسانها در پرتو حال است که بر اساس شیوه‌ها، روش‌ها و گزینش‌های مورّخان به‌دست می‌آید.
فلسفه‌ی نظری تاریخ
علم به قوانین کلی حاکم برتاریخ. درباره کل یا مجموعه تاریخ جهان به مثابه یک موجود زنده بحث می کند. معرفتی هستی شناسانه است. تاریخ در اینجا موجودی زنده با هویتی مشخص،قانونمند و متحرک است که انسانها، رخدادها، کشورها و جوامع پیکره این موجود را شکل می دهند.
سؤالات اساسی در ایجا: محرک تاریخ چیست؟ مقصد،هدف وغایت تاریخ چیست؟ تاریخ از کجا آغاز می شود؟ مسیر حرکت تاریخ کجاست؟ تکرار پذیری،تکامل پذیری یا قانون مندی تاریخ؟
فلسفه‌ی علم تاریخ
ارزیابی و تحلیل علم تاریخ(جدای از رویدادها)؛ نقد و ارزیابی روش های علم تاریخ و منطق علمی تاریخ در حوزه‌ی فلسفه‌ی علم. تعریف علم تاریخ و تفاوت ها و شباهت های آن با سایر علوم.
سؤالات اساسی: می توان تاریخ واقعی یک رخداد را نوشت؟ آیا مورخ می تواند بی طرف باشد؟ واقعیت و حقیقت در تاریخ؟ مورخان چگونه به بررسی پدیده های تاریخی می پردازند؟ تبیین های تاریخی تا چه حد از قوت و استحکام برخوردارند؟
تاریخ‌نگاری
۱- بحث، تنظیم و تدوین رخدادها به صورت سازمان یافته و نظم منطقی؛
۲- بازیابی روابط قانونی یا علی و معلولی رویدادها و تبیین نتایج حاصله با استفاده از تبیین تاریخی یا نظریه های مطرح شده در علوم دیگر؛
۳-بیان مستند، علمی و مستدل مطالب و شواهد؛
۴-نگارش متن به شکل عینی،واقع بینانه به دور از پیش داوری ها و قضاوت های ارزشی؛
۵-ارائه مباحث مطروحه به شکل روش‌مند.
مؤلفه‌های اصلی علم تاریخ
۱- شناخت گذشته انسان ها و جوامع بشری
۲-هر تاریخی،تاریخ معاصر است.
۳-نگاه فرایندی به تحولات
۴-تکرار ناپذیری و تعمیم پذیری محدود در پدیده ها
۵-مصرف کننده قوانین عام و نظریه ها در علوم دیگر
۶-گزینش رخدادها
۷-حجاب معاصر بودن
۸-پیوند عقلانی و منطقی میان رخدادها
۹-قید محیط و تعاملات مورخ با وقایع
۱۰-امکان نگارش بی پایان رخدادهای تاریخی=امکان تاریخ نگاری به تعداد مورخان
۱۱-عدم امکان پیش گویی و پیش بینی رخدادها در علوم انسانی
۱۲-تحول مفاهیم زبانی
۱۳-تنوع در شیوه ها و روش های تاریخ نگاری
جایگاه علم تاریخ در طبقه‌بندی علوم
۱- «الأخبار» در ضمن علوم شریعت و علوم عربی وابسته به آن ← مفاتیح‌العلوم خوارزمی (نیمه‌ی سده‌ی چهارم)؛
۲- «الأخبار»، «الآثار» و «ایّام‌العرب» ← جوامع‌العلوم شعیا بن فریغون (نیمه‌ی سده‌ی چهارم)؛
۳- «علم السِیَر و الأخبار» از انواع نه‌گانه‌ی علوم عملی ← رسائل إخوان الصّفا (نیمه‌ی سده‌ی چهارم)؛
۴- اختصاص فصلی به «اخباریان، نسب‌شناسان، سیره‌نویسان و وقایع‌نگاران» ← الفهرست محمّد بن اسحاق ندیم (ت: ۳۷۷ق.)؛
۵- «الأخبار» ← مراتب‌العلوم ابن‌حزم (د.۴۵۶ق.)؛
۶- «علم التّواریخ و السّیَر و علم المغازی» در زمره‌ی علوم دینی و ادبیّات ← جامع‌العلوم فخرالدّین رازی (د.۶۰۶ق.) و نفائس‌الفنون شمس‌الدین آملی (ت: ۷۴۲)؛
۷- «علم التّواریخ» ← مفتاح‌السعاده طاشکوپری‌زاده (د.۹۶۷ق.).
برای کسب اطلاعات بیشتر بنگرید به: علیرضا ملایی توانی، درآمدی بر روش پژوهش در تاریخ؛ حسن حضرتی، روش پژوهش در تاریخ‌شناسی.