جهان‌شناسی محمّد بن زکریّای رازی
«جهان‌شناسی محمّد بن زکریّای رازی»، به همراه: دکتر ایرج نیک‌سرشت، پنجمین همایش نقش دانشمندان ایرانی- اسلامی در پیشبرد علوم تجربی
تهران: اتحادیه انجمن‌های علمی – آموزشی معلّمان فیزیک ایران با همکاری پژوهشکده‌ی تاریخ علم دانشگاه تهران، ۱۳۹۵/۰۳/۱۳ش.
چکیده
رازی در جستجوی گوهر هستی با گرایشی پیشینی انگار به جواهر پنج گانهی بارئ (خالق)، نفس ناطقه، هیولا (مادّه)، زمان مطلق (دهر) و مکان مطلق (خلأ) قائل بود. او در تبیین فرآیند خلقت به واسطه ی چهار قدیم در کنار خداوند، با پیش کشیدن نقش جهل نفس در تمایل به مادّه به نوعی گرایش تجربی خود را نشان داد. وی قائل به امکان فساد و تغییر در اجسام و در نتیجه، جهان خلقت بود، حتی اگر این جسم گوهری زمینی یا گوهری فلکی باشد. رازی اجسام را متشکّل از دو جوهر هیولا و خلأ می شمرد و معتقد بود که جواهر دارای حجم و ازلی هستند. بر همین اساس، او به ترکیب و بی نهایت بودن ذرّات باور داشت و ابداع را منکر بود. کیفیّات عناصر اربعه و افلاک سماوی از قبیل سبکی و سنگینی، روشنی و تاریکی، نرمی و سفتی و مانند آن هم از نگاه وی، ناشی از میزان حجم و شمار اجزاء خلأیی بود که در میان جواهر هیولا نفوذ می کرد. در ضمن، او به مرکزیّت و سکونت زمین اعتقاد داشت و فلک و به تبع آن، خورشید و دیگر کواکب را به واسطه ی توازن اجزاء هیولا و خلأ درون آنها دارای حرکتی دورانی می دانست. رازی جهان را حادث و وجود جهان هایی دیگر را هم ممکن می شمرد. او خلأ و ملأ را در قالب مفهوم مکان کلّیِ بی کرانه ای که وابسته به جهان نیست، توضیح می داد و ورای آن را هم فضا معرّفی می کرد.
کلیدواژگان: محمّد بن زکریّای رازی، جهان شناسی، قدمای خمسه، پیشینی انگاری.
مطالب مرتبط
جهان شناسی ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندی
نمودارهای جهان‌نگارانه در اسلام