گزارش جلسه دفاع رساله دکتری با عنوان شک‌گرایی نزد اندیشمندان مسلمان (از سده دوم تا سده هفتم هجری)
جلسه دفاع رساله دکتری با عنوان شک‌گرایی نزد اندیشمندان مسلمان (از سده دوم تا سده هفتم هجری)
دانشجو:
سمیه نصیری
با حضور استاد محترم راهنما:
آقایان دکتر عبدالله فرهی
استاد محترم مشاور:
دکتر محمد تقی شاکری
و اساتید محترم داور:
دکتر عثمان یوسفی
دکتر حجت‌الله مرزانی
دکتر مائده بایرام
و نیز تعدادی ازشرکت کنندگان محترم در روز سه شنبه ۲۴/۷/۱۴۰۳ در سالن جلسات دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی برگزار شد و دانشجو موفق گردید از رساله‌ی خود با نمره‌ی عالی ۱۹ دفاع نماید.
ابتدا جلسه دفاع با تلاوت آیاتی از قرآن کریم و توسط استاد محترم راهنما آغاز شد. ایشان بعد از تقدیر و تشکر از حضور اساتید و اعلام شروع جلسه به دانشجو سرکار خانم سمیه نصیری اجازه دادند در مدت حدود ۲۰ دقیقه به بیان گزارش کار و روند رساله و بیان دستاوردها بپردازند.
متن لایحه‌ی دفاعیه‌ی دانشجو به شرح ذیل ارایه شد:
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله کما هو اهله. خدای بزرگ را شاکرم برای نعمت حیات و زندگی که توانستم این پژوهش را تا این مرحله به سرانجام برسانم. از استاد محترم راهنما، جناب آقای دکتر فرهی و استاد محترم مشاور، جناب آقای دکتر شاکری برای راهنمایی‌ها و مشاوره‌های ارزشمندشان سپاسگزارم. یقیناً بدون راهنمایی‌ها و مشاوره‌های ایشان این کار به سرانجام نمی رسید. در ضمن، قدردان زحمات اساتید محترم داور هستم که در مرحله‌ی پیش دفاع و در جلسه‌ی امروز با مطالعه‌ی پژوهش و بیان نقطه نظرات ارزشمندشان مرا در بهبود و اصلاح پژوهش یاری فرمودند.
به علت محدودیت زمان و اجتناب از سخنان تکراری، گزارش این پژوهش در سه بخش به اختصار ارایه می گردد:
الف) مراحل انجام کار رساله از زمان تصویب موضوع تا جلسه پیش‌دفاع
ب) از زمان جلسه پیش‌دفاع و انجام اصلاحات تا جلسه‌ی دفاع
- دستاوردها و خروجی حاصل از این پژوهش
الف) از زمان تصویب اولیه موضوع
موضوع شک گرایی نزد اندیشمندان مسلمان ، پرداختن و انتخاب این موضوع پیش از هر چیز با مطالعه مقاله «سوفسطاییان و شکاکان مسلمان» دکتر عبدالله فرهی و همینطور مطالعه کتاب شک گرایی در اسلام سنتی نوشته پل هِک برای بنده ایجاد شد و همچنین علاقه به موضوعاتی مرتبط با علم و اندیشه و پیشرفت علم، علل رونق و شکوفایی علمی در دوره شکوفایی تمدن اسلامی، و نقش و سهم شک‌گرایی در پویایی تمدن اسلامی شاید از نخستین سؤالات ذهنی من بود؛ اینکه جایگاه این شک گرایی در تمدن اسلامی و آموزه‌های اسلامی چیست و مواجهه اندیشمندان مسلمان با آن چگونه بوده است؟ هِک در کتاب شک گرایی در اسلام سنتی با بررسی ۴ اندیشمند به بخشهایی از این موضوع پرداخته بود؛ ولی نکته ای که مغفول مانده بود و لازم بود پرداخته شود، بررسی دوره زمانی و در نگاهی وسیع تر چگونگی تطور مفهوم شک گرایی در تمدن اسلامی بود. به علت اینکه مطالعات بنده در حوزه تاریخی بود سعی شد انتخاب موضوع بیش از موضوعات کلامی و فلسفی به سیر و تطور تاریخی بپردازم و منهج و روش اندیشمندان مسلمان را در این بازه زمانی مورد بررسی قرار دهم . از مسایل دیگر مورد نظر من مفهومی از شک بود که در مقاله «سوفسطاییان و شکاکان مسلمانان» به شکل اجمالی معرفی شده بود و آن مفهوم شک در علم ورزی بود که در این پژوهش تلاش شد سیر تطور شک گرایی با توجه به این نوع شک مورد بررسی قرار گیرد .
پل هک در کتاب خود به مفاهیمی از شک الهیاتی و نوع مواجهه مسلمانان با چگونگی درک آنها از مفاهیم متن قرآن پرداخته بود و بیشتر از رویکرد نگاه یک مسیحی، نکته ای که برای بنده سؤال بود این بود که شک در تمدن اسلامی و تردید فقط به همین موضوعات ختم می شد یا نه؟ از این‌رو با راهنمایی جناب آقای دکتر فرهی اساس موضوع را بر شک گرایی نه صرفاً در مباحث الهیاتی بلکه شک در فرآیند علم‌ورزی و شک بر دستاوردها پیشینیان بنا کردیم. که بر رونق و شکوفایی علمی تأثیر داشت. البته شک با مفهوم مورد نظر ما در کتابهای فرهنگ لغت و فهرست و شاخه‌های شک بررسی نشده بود. در واقع، این یک مفهوم جدید است و پیش از این مفهوم شک به شکلی مستقیم در فرهنگ‌های لغت با این عنوان بررسی نشده است .
در ابتدا با الگوگیری از کتاب هِک، برای بررسی مفهوم شک گرایی در تمدن اسلامی در حدود سده‌های دوم تا هفتم طی حدود پنج سده، چهار دوره را به شکل متمایز با چهار اندیشمند شاخص مد نظر قرار داده شده که عبارتند از عمروبن بحر جاحظ اندیشمند در سده دوم، ابوالحسن عامری در سده چهارم، ابوحامد محمد غزالی در سده پنجم و ابن تیمیه در سده هفتم . بررسی کردیم که البته این مرحله اولیه پرداختن موضوع تا قبل از تصویب عنوان بود. در جلسه تصویب عنوان مقرر شد که فصلی در قالب کلیات در یک بخش به موضوع شک گرایی در آستانه ظهور اسلام در ایران، هند، یونان، جزیرهالعرب پرداخته شود و در بخش دیگر، مفهوم شک گرایی در قرآن و همچنین، آیات و روایات اسلامی مورد بررسی قرار گیرد.
بعد از تصویب عنوان، کار فیش برداری از منابع متقدم و آثار اندیشمندان محوری آغاز شد. در کنار این موارد آثاری که به بیان فضای فکری هر دوره می پردازد نیز صورت گرفت . در این میان به بیشتر آثاری که هِک در کتاب خود از پژوهشهای جدید و همینطور منبع متقدم هم پرداخته بود، مراجعه گردید و مطالبی از آنها اخذ شد. هم‌زمان با این مراحل، ترجمه اثر پل هِک نیز پیگیری گردید. قسمت عمده فیش‌ها با مراجعه به منابع متقدم و متأخر و آثار نویسندگانی چون جاحظ، عامری، غزالی و ابن‌تیمیه تهیه شد. علاوه بر آن برای آشنایی با فضای فکری این دوره‌های زمانی به آثار تاریخی، فلسفی و کلامی در همین دوره‌ها نیز مراجعه گردید. آثاری چون تألیفات ابوحیان توحیدی، جوئل کرومر، و کتابهای تاریخ فلسفه. در نهایت، با تأیید اساتید محترم راهنما و مشاور، کار به مرحله پیش‌دفاع رسید .
ب) جلسه پیش دفاع
در زمان جلسه پیش دفاع نکاتی در مورد نقاط قوت کار پژوهشی بیان شد و همینطور نکات اصلاحی و پیشنهادات اساتید محترم داور جناب آقای دکتر مرزانی و سرکار خانم دکتر بایرام مطرح گردید که عبارت بودند از
- انجام برخی موارد ویرایشی مثل حذف عبارت “به نظر می رسد” از متن ، و بیان نظر صریح پژوهشگر
- رعایت فاصله از ابتدای سطر در شروع همه پالگراف ها و رعایت آن در تمام متن.
- انجام اصلاحاتی در چارچوب مفهومی و متمایز کردن آن از دوره زمانی
- تغییر عنوان فصلها از نام شخصیت های منتخب به موضوع اصلی مورد بررسی در آن فصل
- توسعه مفهوم شک گرایی در هر فصل با اضافه کردن نظریات سایر اندیشمندان شک گرا در دوره مورد بررسی و پرداختن یه دوره زمانی و نه صرفا اندیشمند منتخب برای تمایز با پژوهش دیگری در این بازه زمانی
- تکمیل بخش مربوط به شک گرایی در آیات و روایات ، با اضافه کردن مستندات در روایات اسلامی
- انتقاد نسبت به تفاوت فاحش اندازه فصل اندیشه های ابوالحسن عامری نسبت به سایر فصول. که میزان آن بیشتر است.
اصلاحات انجام شده بعد از جلسه پیش دفاع
بعد از بیان نکات اصلاحی اساتید محترم داور، به قسمت فضای فکری هر دوره اندیشمندان منتخب دیگری در هر فصل با راهنمایی استاد محترم راهنما اضافه گردید: در فصل اول به مبحث شک در آیات و روایات مستندات روایی اضافه شد.
در فصل دوم که مربوط به شک گرایی در اندیشه جاحظ بود، عنوان فصل به تفکر جاحظ و افراد همراه بااندیشه وی به عنوان «پیوند علم و دین» تغییر یافت که در حقیقت تلاش جاحظ برای پاسخ به شک ها و چالشهای مردم در آن دوره بود. برای تکمیل بیشار مبحث و مشخص شدن گستره در سه بخش و دوره زمانی در این سده پرداخته شد که عبارتند از اندیشه ورزی در دوره نخست شک گرایی و بررسی آرا و اندیشه ابوبکر محمد بن زکریای رازی و بنیادهای نخستین شک در علم‌ورزی در بخش بعدی با عنوان از اعتزال تا ضدّ آن به اندیشه ها ی شک گرایانه ابوعیسی ورّاق ، ابن راوندی و ابوالحسن اشعری و در بخش سوم در همین فصل به معتزلیان و شک‌گرایی به آرا و اندیشه های همسو با شک گرایی در علم ورزی با عنوان ابراهیم بن سیّار نظّام و رونق آزاداندیشی پرداخته شد و در نهایت : ابوسف یعقوب بن اسحاق کندی و گذر از کلام به فلسفه و ابوزید بلخی و تلاش‌های نخستین در پیوند عقل و دین. دو قسمت دیگر تکمیلی این فصل بود.البته مواردی که ذکر می گردد بخشهایی تا قبل از جلسه پیش دفاع انجام شده بود و در این مرحله تکمیل و در چارچوب فصل نظم بهتری داده شد.
در فصل سوم: عنوان فصل از اندیشه های ابوالحسن عامری به عنوان «پیوند عقل و دین» تغییر یافت و در همین راستا به آرا و اندیشه های گروههای فکری در این دوره پرداخته شد که در این فصل به مبحث تکافوالادله که مرتبط با شک گرایی بود و در فضای فکری این دوران موثر بود پرداخته شد . در این میان به اندیشه های ابوعبدالله بصری متکلم حامی تکافؤالادله پرداختم و همینطور آرا و اندیشه های دو متکلم دیگر ابوبکر باقلانی و ابن فورک و نقش آنها در کلام اشعری و نوگرایی و روش فکری آنها پرداخته شد . و بخشی که پیش از این به آرا و اندیشه های ابوحیان توحیدی اندیشمند تأثیر گذار در این دوره پرداخته شده بود تکمیل گردید. به علت اهمیت این دوره و فراوانی مطالب مرتبط با موضوع در این دوره امکان اختصار مطالب نبود. ولی سعی گردید مطالب انسجام بهتری پیدا کند
در فصل چهارم: عنوان فصل به «باور به معرفت دینی فراسوی عقل» تغییر یافت که در آن به اندیشه ها و دوره ابوحامد محمد غزالی پرداختم . در این دوره برای تکمیل مطالب به به اندیشه های ابن هیثم و شک در علم ورزی در تالیف او پرداختم و شک گرایی در آثار ابن سینا و بررسی الاسله و الاجوبه که نمایانگر اوج شک در علم ورزی پرداخته شد. ابوریحان بیرونی بزرگترین دانشمند تجربه گرا در علم تجربی قرون وسطی و همینطور فحر رازی امام المشککین دو اندیشمند دیگر مورد بررسی در این حوزه بودند که برای تکمیل مطالب به اندیشه های آنان پرداخت شد.
در فصل پنجم: عنوان فصل به «رجعت به سنت سلف و تعهد به حقیقت واژگان» تغییر یافت که ویژگی بارز فکری این دوران بود و به آرا و اندیشه های ابن تیمیه پرداخته شد. برای تکمیل مطالب این دوره عصر اجتهاد و رجعت نامیده شد و به اندیشه های خواجه نصیر الدین طوسی با شک در بنیادها پرداختم و همینطور علامه حلی و رونق بحث اجتهاد و به بررسی منهاج الکرامه علامه حلی برای توصیف بهتر فضای فکری در دوره ابن تیمیه پرداخته شد. موارد ویرایشی کل رساله که در جلسه پیش دفاع مطرح شده بود تکمیل گردید.
ج) ازجمله دستاوردهای رساله
- مقاله علمی پژوهشی شک‌گرایی در اندیشه جاحظ
- ترجمه کتاب Skepticism in Classical Islam نوشته پل هک
جلسه دفاع
بعد از بیان مطالب دانشجو ، اساتید محترم داور نکات اصلاحی بر پژوهش و نقاط قوت پژوهش را بیان و سوالاتی را از دانشجو به شرح ذیل مطرح کردند :
نکات اصلاحی اساتید داور:لازم است در پیشینه تحقیق به طور کاملتر و جزیی تر به تفاوت های کار این رساله با کتاب شک گرایی در اسلام سنتی پرداخته شود.،در ارجاعات منابع تاریخی که بعضا به ترجمه های فارسی ارجاع داده شده است به متن عربی استناد گردد.،در بعضی صفحات ارجاعات قید نشده است . در پاورقی به جای عناوین تکراری از همان و همو استفاده شود.
نقاط قوت رساله از نظر اساتید محترم داور:به روز بودن موضوع پژوهش و اهمیت این موضوع در تمدن اسلامی؛ استفاده از منابع در زبانهای مختلف ،امانت داری در ارجاع منابع در متن پژوهش
سؤالات اساتید داور و پاسخ‌های دانشجو
- تفاوت کار این رساله با کتاب شک گرایی در اسلام سنتی چیست؟
- تفاوت اصلی این پژوهش در مفهوم شک مد نظر در این پژوهش که شک در علم ورزی بوده با موضوع آن کتاب و دیگر اینکه در این پژوهش به شکر کاملتر به بیان فضای فکری هر قرن پرداخته است.
- توضیح بیشتر در مورد مفهوم شک در علم ورزی که موضوع مورد نظر در این پژوهش ؟
- شک در فرایند علم ورزی در واقع نوعی از شک است که ناظر به مفهوم پیشزفت علم است و از ویژگی های اصلی اندیشمندان مسلمان در دوره شکوفایی علمی اسلامی است.
- اگر حنفا را هم به عنوان نوعی از شک گرایی در آستانه ظهور اسلام در نظر گرفته شده است بیشتر به نظر شک ایمانی است تا شک در علم ورزی در این مورد توضیح دهید؟
- از این جهت حنفا را به عنوان شک در علم ورزی مد نظر قرار دادیم که به مفهوم شک بر دستاوردی است که جامعه پذیرفته بوده است و به نوعی اصلاح بر وضعیت موجود بوده است.
- مفهوم تطور شک گرایی در تمدن اسلامی که در سوال اصلی رساله قید شده چیست ؟
- همانطور که سعی شد در عناوین فصلها متمایز شود؛ فرایند و تطور شک گرایی با مفهوم علم و دین در فصل دوم مشخص گردید و تطور آن را در اندیشه متکلمین و دانشمندان تجربی بررسی کردیم و عقل و دین در فصل سوم که در اندیشه فلاسفه و متکلمین ، نوگرایی و مفهوم تردید بر دستاوردهای پیشینیان مطرح گردید، در این دوره در عین حال که به شک گراها پاسخ داده می شد ولی در بخشی دیگر جمود و رکود فکر و اندیشه نبوده است. در فصل چهارم و در اندیشه غزالی به دست یابی به معرفت فراسوی عقل پرداختم ، غزالی با آنکه خود از مخالفان شک گرایی بود و با آنها مبارزه می کرد ولی دوره که خود به نوعی دچار شک بر یافته ها و شک بر منهج و روش پیشینیان گردید و به باوری فراسوی عقل برای معرفت رسید که به واقع شهود قلبی بود. و در نهایت تطور شک گرایی در دوره ابن تیمه مفهومی بود که به بازگشت به سنت سلف منجر گردید و به نوعی شک بر تمام یافته ها بوده است. که ناشی از نوعی اجتهاد در منهج و روش ابن تیمیه بود که نتیجه آن شک بر تمام یافته های پیشینیان بوده است .
در پایان به دانشجو فرصت داده شد که به سؤالات پاسخ دهد و دانشجو ضمن تشکر از اساتید و پذیرش نکته ها و نظرات اساتید محترم به بعضی از موارد پاسخ گفتند و در نهایت، نکات نهایی در مورد پژوهش را استاد محترم راهنما تکمیل کردند. دکتر فرهی با مطرح کردن نو و بروز بودن موضوع پژوهش به این نکته اشاره کردند که هر پژوهشی تلاش می کند که تا اندازه‌ای موضوع تحقیق را به جلو برده و نکات تکمیلی به آن می‌افزاید و هدف این رساله هم تکمیل تر کردن این موضوع بوده است و از جنبه توصیفی به این موضوع پرداخته است. ایشان افزودند که چنین پژوهشی در زبان فارسی نوآورانه و در زبان لاتین هم پیش‌روانه است؛ پیش‌روانه از این جهت که دانشجو موفق شده است بحث شک‌گرایی در اسلام را از ابعاد و زوایای جدیدی مطرح کرده و نسبت به کارهای پیشین گام‌های رو به جلویی نسبت به این موضوع بردارد. او با گذر از کارهای اندیشمندان بزرگی چون فرانتس روزنتال و یوزف فان. اس و نویسندگانی چون پُل هِک موفق شد مفهوم شک‌گرابی در اسلام را توسعه داده و آن را در درون بافت وسیع تمدن اسلامی به‌عنوان یک نیروی محرکه در خلق تمدنی نوین تبیین نماید.
جلسه دفاع در ساعت ۱۰ خاتمه یافت .