گزارش جلسه دفاع از رساله دکتری با عنوان بررسی اوضاع سیاسی واجتماعی اباضیه عمان در دوران معاصر(عصر سلطان قابوس ) توسط دانشجو جناب آقای سید جلال رضوی مهر
در روز سه شنبه مورخ ۱۵/ ۱۲/ ۱۴۰۲ در دانشگاه بین المللی مذاهب اسلامی، تالار شهید ماموستا شیخ الاسلام
با حضور اسانید راهنما:
۱-جناب دکتر رمضان محمدی
۲-جناب دکتر محمد شجاعیان
و استاد مشاور:
جناب دکتر عبدالله فرهی
و اساتید محترم داوران:
۱-جناب دکتر ابراهیم قاسمی
۲-جناب دکتر سعید طاووسی
۳-جناب دکتر یاسر قزوینی
ونیز تعدادی از شرکت کنند گان محترم برگزارشد
ابتدا بعداز تلاوتی چند از آیات قرآن کریم، جلسه دفاع با مدیریت استاد راهنما جناب دکتر رمضان محمدی آغازشد. وی بعداز تقدیر و تشکر از حضور اساتید، به دانشجو جناب آقای سید جلال رضوی مهر رخصت داد تا به دفاع از رساله در مقطع دکتری تاریخ اسلام باعنوان بررسی اوضاع سیاسی واجتماعی اباضیه عمان در دوران معاصر(عصر سلطان قابوس ) بپردازد. این جلسه دفاعیه به مدت دو ساعت و ۴۵ دقیقه به طول انجامید.
متن سخنرانی و دفاعیه دانشجو سید جلال رضوی به شرح زیر است:
عنوان رساله بررسی اوضاع سیاسی واجتماعی اباضیه عمان در دوران معاصر (عصر سلطان قابوس )
ابتدا با نام خدا و با حمد و ثنای الهی و تقدیر وتشکر از همه اساتید محترم که سخاوتمندانه و با روی گشاده اوقات شریفشان را در اختیار حقیر قرار دادند و در تمام سیر مراحل تکمیل این رساله بنده را یاری دادند و هم از اساتید بزرگوار راهنما حضرات آقایان: دکتر رمضان محمدی و دکتر شجاعی که همواره در ملاقاتها وتماسها در تکون و رفع نواقص رساله زحماتی را متحمل شدند و فرصتی را ایجاد کردند تا این اثر به اتمام برسد و نیز لازم میدانم از استاد مشاور جناب آقای دکتر فرهی که در عمل این واژه شریف و (شاورهم فی الامر ) را برای بنده تفسیر نمودند و در واقع، با دلسوزی و ترغیب و تشویق و بیان نکته های دقیق سازوکار مفید این تلاش را تبیین و هم با ارائه طریق تا ایصال به مطلوب از هیچ کوششی و همراهی دریغ ننمودند و همچنین از اساتید داور که الحق در پیش دفاع با اشاره به نکته ها و کاستی ها و بیان ضعف وقوت رساله و معرفی منابع و مآخذ به روز شده و تسهیل فراهم کردن استفاده از کتب جدید و مقالات و جزوات در موضوع رساله این آمادگی را امروز برایم فراهم نمودند و هم از دکتر ابراهیم قاسمی و هم از دکتر سعید طاووسی و هم از دکتر یاسر قزوینی بخاطر نظارت واشراف وتذکر در رفع کاستی ها به اینجانب بر روند رشد این کار علمی مرا یاری رساندند بی نهایت سپاسگزارم.
اجمالی ازبیانات دانشجو :
جرقه این اثر با ارشاد دکتر فرهی عزیز در ذهنم شروع شد و واقعا موضوع و عنوان رساله همانطور که در پیش دفاع اساتید مکرم به آن اذعان نمودند موضوع به روز و جدیدی است. ابتدا سوال اصلی رساله در واقع بیانگر آن چیزی است که ما در این رساله به دنبال بیان آن پرداخته ایم: چه عامل وعواملی باعث شده است که اباضیه عمان تا به امروز حیات اجتماعی وسیاسی خود راحفظ کنند و هم در شاخصه های رشد اقتصادی و هم بستر سازی فرهنگی موفق باشند؟ باید مهم ترین عامل شخص سلطان قابوس را دانست که در۵۰ ساله اخیر ودردوران زعامت وسلطنت خویش دربرون رفت عمان ازانزوا و در برقراری زندگی مسالمت آمیز برای مردم با عقاید مختلف وتلاش در شناساندن مذهب اباضی ازهیچ تلاشی دریغ نورزید و صد البته همراهی مفتی اعظم شیخ احمد خلیلی مزید بر علت است.
بیان مسئله
پس از جنگ جمل مسأله‌ی تازه‌ای در چیستی ایمان پدیدار شد که علت اصلی به‌وجود آمدن گروهی به نام خوارج گردید. بنا به گفته‌ی اصحاب ملل و نحل، خوارج خود در گذر ایام دچار انشعابات مختلفی مانند: ابراهیمیه، حسینیه، حفصیه، اباضیه، سکاکیه، نفاتیه، نکّار، وهبیه، محکّمه و زیادیه شد. درمیان همه آنها اباضیه توانسته‌اند تا به امروز به حیات خود ادامه دهند. اباضیه به مرور زمان به همزیستی مسالمت‌آمیز روی آورده و خود را از زمره‌ی خوارج خارج کرده‌اند. اباضیه به لحاظ دور اندیشی و باریک بینی رهبران آن، و با تمسک به شیوه‌ای درون‌گرانه در باورهای خود، توانست طی ۱۴ سده‌ی گذشته از چالش‌های پر مخاطره و فراز و نشیب‌های زیادی عبور کند و به حیات سیاسی و اعتقادی خود ادامه دهد. اباضیه حتی توانست حکومتی مستقل در عمان تشکیل دهد و در صورت‌بندی نظام‌ها و گفتمان‌های معرفتی در جامعه‌ی مسلمانان مشارکت و فعالیت نماید. وضعیت کنونی اباضیه معاصر یا همان «نواباضیه» مرهون تلاش‌های سلطان و مفتی این کشور است. بدین‌جهت نگارنده در خلال مطالعه‌ی پیرامون حاکم اسلامی و مفتی مذهب اباضیه، به دنبال تحقیق درباره مسئله اصلی این رساله، یعنی بررسی و چگونگی تحول بزرگ در اوضاع سیاسی، اجتماعی اباضیه‌ی عمان در دوران معاصر است تا از چگونگی و علل این تحول رمزگشایی کند. بر این اساس مسأله‌ی اصلی پژوهش آن است که چه تحولاتی به لحاظ اندیشه‌ی سیاسی و اجتماعی در جریان اباضیه‌ی عمان در دوران معاصر (سلطان قابوس) رخ‌داده که موجب شده است کشور عمان که بیشترین جمعیت آن را معتقدان به این نحله‌ی فکری و سیاسی تشکیل می‌دهد بتواند در عرصه‌ی داخلی و بین‌المللی، رویکردی اعتدالی را اتخاذ کرده و کشوری آرام با شاخصه‌های اقتصادی مناسب داشته باشد. درباره محدوده زمانی طرح باید گفت با توجه به این که عمده تحولات کشور عمان و اباضیه از آن جهت که در دوره سلطان قابوس بوده است این دوره حائز اهمیت بسیار است؛ از این رو تمرکز تحقیق نیز بر این محدوده‌ی زمانی (دوره معاصر) خواهد بود و پرداختن به دوره‌های دیگر به صورت اجمالی و با نگاه تکمیل پازلهای مربوط به این محدوده‌ی زمانی خواهد بود. بنابراین پژوهش حاضر بررسی و واکاوی ریشه‌ها وزمینه‌های پیدایش جریان فکری و اندیشه اباضیه درکشورعمان است ومهم‌ترین گزاره در متن این تحقیق که به طور مفصل بررسی و مستدل خواهد شد، بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی این گروه و نقش فرآیند آن در موفقیت‌های سیاسی، داخلی، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای عمان در دوره‌ی سلطان قابوس است. با این بیان عنوان رساله عبارت است از «بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی اباضیه عمان در دوران معاصر (عصر سلطان قابوس)».
سؤالات تحقیق
سؤال اصلی
اوضاع اجتماعی و سیاسی اباضیه عمان در دوران معاصر (عصر سلطان قابوس) چگونه است؟
سؤالات فرعی
- نقش نظام فکری سلطان قابوس در پیشرفت و تثبیت مذهب اباضیه در عمان چه بوده است؟
- اوضاع سیاسی اباضیه‌ی عمان در دوران معاصر (عصر سلطان قابوس) چگونه بوده است؟
- اوضاع اجتماعی اباضیه‌ی عمان در دوران معاصر (عصر سلطان قابوس) چگونه بوده است؟
فرضیّه ها (مدّعاها) ی تحقیق
- سلطان قابوس باداشتن رویکردی معتدل، آرام ومسالمت جویانه نقش مهمی درترویج وتثبیت اندیشه‌های اباضیه وتعامل سازنده این مذهب درعمان ایفا کرد.
- توصیفی از فضای سیاسی اباضیه‌ی عمان و هم چنین استراتژی سلطان قابوس را که می‌توان با توجه به شاخصه‌هایی چون تبدیل تهدید به فرصت، اتکا به مبانی دینی، آموزه‌های قرآن، حدیث، عقل‌گرایی، سیاست، دیانت (امامت و حکومت)، مدارا، برنامه‌محوری، منظومه‌ی فکری سلطان، اتهام‌زدایی از اتهامات فکری، ایجاد اطمینان بر عدم دخالت در امور دیگران، تعامل اندیشه کلامی اباضیه با شیعه و تلاش برای ایجاد ثبات در منطقه تبیین کرد.
- اوضاع اجتماعی اباضیه‌ی عمان را که می‌توان با توجه به شاخصه‌هایی چون ساختار اقلیمی، ساختار قبیله‌ای، کیش، آئین‌ها، و آداب و رسوم اجتماعی، تعلقات و هنجارهای محلی، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، قلمرو آزادی‌های فردی ـ اجتماعی و آزادی‌های فکری ـ دینی و مشاغل تبیین کرد.
روش تحقیق
این تحقیق از نوع مطالعات تاریخی، سیاسی و اجتماعی عمان معاصر است که به‌صورت توصیفی با گردآوری دادهها از منابع معتبر با رجوع به کتابخانهها و بهره‌مندی از کتب و مجلات علمی و پژوهشی، نرمافزارها و سایتهای معتبر صورت خواهد گرفت؛ مطالب به‌صورت فیش، جمع‌آوری وپس ازتجزیه‌وتحلیل، موردنگارش قرارمی‌گیرد. روش تجزیه‌وتحلیل دادهها نیز به‌صورت توصیفی ـ تحلیلی و ابزار مورداستفاده کتابخانه ای وفیشهای تحقیقاتی میباشد.
اهمیّت و ضرورت انجام تحقیق
ضرورت انجام این تحقیق، دستیابی به تبیین و تحلیلی چندجانبه از اوضاع سیاسی و اجتماعی اباضیه عمان در دوران معاصر (سلطان قابوس) است، و با توجه به خلأ موجود که در این زمینه احساس می‌گردد، ضرورت این تحقیق را دو چندان می‌کند. علاوه بر آن این تحقیق میتواند نگرشی واقع‌بینانه و به دور از تعصبات مذهبی نسبت به یکی از فرقه‌های مهم اسلامی در عصر حاضر ارائه دهدکه این به نوبه خوددارای اهمیت بسزایی میباشد. پژوهش پیش رو ضمن ارائه تحقیقی جامع درباره‌ی اباضیه‌ی عمان میتواند نگاهی آسیب شناسانه نیز به فرآیند تحولات اجتماعی مذهب اباضیه و کشور عمان داشته باشدکه خود حکایت از اهمیت مسأله دارد.
نوآوریهای تحقیق
- واکاوی اوضاع سیاسی و اجتماعی اباضیه عمان دردوران معاصر (سلطان قابوس) از جمله نوآوریهای این پژوهش است ودر این راستا این تحقیق کاری نو میباشد.
- از آن جایی که این مذهب اسلامی در طول تاریخ فراز وفرودهای زیادی داشته است اما تاکنون توانسته است خود را حفظ نمایدتا جایی که در عصر حاضر به عنوان یک مذهب معتدل (نسبت به خوارج)در جهان اسلام وکشور عمان نیز به عنوان کشوری مهم وراهبردی در مناسبات منطقه وبین الملل در دوره معاصرمطرح می‌باشدکه این فرایند خود علاوه بر آن علت‌های متعددی دارد. تحقیق پیش رواز علت‌های موفقیت این مذهب اسلامی وکشور عمان ومتغیرهای آنها رمزگشایی کرده که این برداشت از جمله نوآوریهای این تحقیق است.
پیشینه‌ی تحقیق
در بسیاری از آثار کهن و تحقیقات جدید می‌توان به طور پراکنده ردپایی از تاریخ و باورهای اباضیه را پیدا کرد، ولی آثاری که به صورت مبسوط و مستقل به موضوع پژوهش حاضر پرداخته باشند یافت نشد. اما در این میان آثاری است که در بخش‌هایی از آنها به پژوهش حاضر شباهت داشته، یا به قسمت‌هایی از موضوع این تحقیق پرداخته‌اند، تعدادی از آنها عبارتند از:
- تاریخ مسقط و عمان و بحرین و قطر و روابط آن با ایران: تألیف محمدعلی‌خان سدیدالسلطنه مینایی با تصحیح، حاشیه و پیوست‌هایی از احمد اقتداری که توسط انتشارات دنیای کتاب درسال ۱۳۷۰ به زیور طبع آراسته‌شده است. این کتاب ازجمله کتاب‌هایی است که بخشی از آن میتواند به عنوان حوزه نگارش رساله قرار داشته باشد؛ اما به دلائل ذیل نمی‌تواند مطالب و محورهای مباحث مورد نظر ما را پوشش دهد:
- مباحث آن مرتبط با روابط این کشورها با ایران است.
- این کتاب مربوط به حوزه‌ی جغرافیایی است.
- بحث آن به لحاظ تاریخی چندان مرتبط با دوران معاصر نمی‌باشد.
لذا این کتاب در مقایسه با این رساله با نواقص فراوانی روبرواست.
- تاریخ اباضیه جلد اول عمان در ۵۱۸ صفحه: این کتاب توسط مولف محترم جناب آقای دکتر علی‌اکبر ضیایی به رشته تحریردرآمده است وتوسط انتشارات بین‌المللی امین در سال ۱۳۹۸ برای نخستین بار به چاپ رسید. این کتاب اگرچه قابل‌استفاده برای دانشجویان و علاقه‌مندان جهت شناخت عمان و مذهب اباضیه است؛ امّا متأسفانه کمتر به دوران معاصر که محور پژوهش این رساله میباشد، پرداخته است. ولی می‌توان از تحلیل‌های کلّی درمباحث مختلف عمدتاً درحوزه‌ی سیاسی ودیدگاه‌های امامان اباضیه وبرخی از مؤلفه‌های اجتماعی آن بهره برد. اگرچه نویسنده‌ی محترم کتاب‌های دیگری درحوزه فقه، عقایدوتاریخ اباضیه مغرب نیزبه رشته تحریردر آورده ومباحث خوب مفیدی هم در این کتاب‌ها ارائه کرده است؛ ولی این مباحث از محور پژوهش رساله‌ی ما خارج است.
- کتاب مدخل الی دراسه الاباضیه و عقیدتها: این کتاب اثر بییر کوبولی است که توسط عمار الجلاصی ترجمه و توسط النادی الثقافی مسقط در سال ۲۰۰۱ م به چاپ رسیده است، این کتاب توسط دارالفرقد دمشق سوریه نیز چاپ شده است. این اثربه مطالعات اباضیه و عقاید آنها در حوزه‌های کلام ومتکلمین این مذهب پرداخته است. این کتاب نیزمتأسفانه به دوره معاصر نپرداخته است و مطالب کلّی و کلان کلامی اباضیه را مورد واکاوی قرارداده است و نمی‌تواند به عنوان یک منبع جامع برای این پژوهش باشد.
- کتاب عمان السلطان قابوس مثلاً للتعایش بین المذاهب الاسلامیه و العالم: این کتاب اثرخدیجه جَنکیز است و توسط محمد زاهد جول ترجمه شده است. این کتاب در پنج فصل تهیه وتنظیم شده است؛ وتوسط نشر دارکنوز المعرفه درکشور عمان چاپ شده است. مؤلف در این کتاب به تاریخ عمان در اسلام وقبل از اسلام پرداخته است وفعالیت‌های سلطان قابوس رادر امور داخلی وخارجی درچهار فصل تهیه وتنظیم کرده است. این کتاب به فعالیت‌های سلطان قابوس پرداخته است وگرچه دربعضی ازقسمت رساله می‌توان از آن بهره جست ولی به صورت کلی کاستی‌های زیادی دارد که نمی‌تواند به صورت کامل مرجعی برای این تحقیق باشد.
- کتاب تنها بازماندگان خوارج: این کتاب توسط دکتر مسعود جلالی مقدم نگارش یافته است؛ وتوسط انتشارات نگاه سبز به زیور طبع آراسته شده است. این کتب مذهب اباضیه را به صورت کلی در اقصی نقاط عالم مورد تجزیه وتحلیل قرار داده است ومطالب منحصر به عمان نیست؛ لذا نمی‌تواند در این رساله کمک زیادی کند.
- کتاب قابوس سلطان ام صاحب رساله: این اثر توسط عاصم رشوان در سیزده فصل تهیه و تنظیم شده است و زندگانی و فعالیت‌های سلطان قابوس را در زمان سلطنت تبیین نموده است. این کتاب ازجمله بهترین آثاری است که در این باره نوشته شده است و ما در این رساله از آن بهره فراوان برده‌ایم.
- کتاب اباضیه معاصر پایه‌های نظری نهادهای دینی این اثر توسط جناب آقای دکتر ابراهیم قاسمی به رشته تحریر در آمده وپایه‌های نظری و نهادی‌های مذهب اباضیه عمان را مورد بحث و تحلیل قرار داده است. این کتاب در سه فصل تهیه وتنظیم شده است. در فصل اول به جریان‌شناسی اباضیه پرداخته شده است. در فصل دوم بازسازی پایه‌های نظری اباضیه مورد بحث قرار گرفته است، و در نهایت در فصل سوم به بحث در مورد بازسازی نهادهای دینی اباضیه پرداخته وآن را مورد تحلیل قرار داده است. ولی از آن جایی که تحقیق پیش رو اوضاع اجتماعی و سیاسی اباضیه را مورد بحث قرار داده است، نمی‌تواند این اثر به تنهایی برای ما کامل بوده باشد.
علاوه بر آن مقالاتی هم مرتبط با مباحث مختلف اباضیه عمان دردوران معاصروجود دارد؛ که از جمله آنها می‌توان به مقالات ذیل اشاره نمود:
- مقاله «نهادهای دینی اباضیان عمان در دوره معاصر»: این مقاله توسط دکتر ابراهیم قاسمی به رشته تحریر درآمده و در مجله پژوهش‌های ادیانی شماره ۱۵ به چاپ رسیده است. در این مقاله به تبیین نهادهای دینی اباضیان در دوره معاصر به صورت اختصار پرداخته شده است.
- مقاله «عمان واباضیه معاصر»: این مقاله نیز توسط دکتر ابراهیم قاسمی تهیه وتنظیم شده است که اوضاع عمان واباضیه را به صورت فشرده مورد توجه قرار داده است وتوسط مجله هفت آسمان در شماره ۷۷ آن به چاپ رسیده است.
- «تجدید بناهای نظری فقه اباضیه در دوره معاصر» از جمله مقالاتی است که بعضی از محورهای آن می‌تواندمرتبط با موضوع این رساله میباشد که توسط دکتر رضا اسفندیاری (اسلامی) و دکتر ابراهیم قاسمی نوشته شده است ودر آن به دیدگاه‌های فقهی اباضیه در دوران معاصر پرداخته است و در شماره ۲ مجله پژوهش‌های فقهی به چاپ رسیده است.
- مقاله «بررسی وضعیت جریان اباضیه در دوره معاصر» که توسط مؤلف شهیر مرحوم سید مرتضی عاملی نوشته و در شماره ۲۰ مجله جریان شناسی دینی معرفتی در عرصه بین‌الملل منتشر شده است.
باید توجه داشت که گرچه مقالات متعددی در زمینه اباضیه معاصر نوشته شده است، ولی پراکندگی و اختصار دربسیاری از آنها به علت پرداختن به حوزه‌های متعدد مطالعاتی موجب شده است که از دایره‌ی مورد بحث ما خارج شوند. گرچه تعداد محدودی از این مقالات نزدیک به مباحث حوزه‌ی نگارشی این رساله قابل‌تعریف است و از این لحاظ با دید انصاف در بعضی از سطور دراین رساله بهره جسته‌ایم، اما جامعیت آنها جهت تطابق با اهداف این رساله احراز نشده است. بنابراین در یک جمع‌بندی می‌توان گفت: کتاب، رساله ویا مقاله‌ای به‌طور مستقل به بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی اباضیه عمان، در دوران معاصر (عصر سلطان قابوس) نپرداخته است. اگرچه برخی از کتاب‌ها به مطالبی نزدیک به عنوان این رساله اجمالاً اشاره‌هایی داشته‌اند.
نتیجه‌گیری
سلطان قابوس نوعی سیاست ثبات توأم با اصلاحات محافظه‌کارانه را در عرصه سیاست داخلی دنبال می‌کرد و مبنای سیاست بین‌المللی خود را هم بر شعار «دوستی با همه، دشمنی با هیچ‌کس» استوار نمود. باور سلطان قابوس به اصل وفاداری موجب شد که با وجود نظام سلطتنی در عمان، ضمن ایجاد «شورای وزیران» به آنها اجازه دهد که به ایفای نقش فعال در درون جامعه‌ی اباضی عمان بپردازند. پارلمان یا همان «شورای مجالس» نیز به دستور سلطان قابوس تأسیس شد و نمایندگان انتخاب پارلمان از سوی مردم، وظیفه قانون‌گذاری را بر عهده گرفتند. البته با وجود این‌ها، تعصبات موجود در میان بزرگان مذهب اباضیه، موجب شد که سلطان قابوس در فرآیند زدودن مذهب از حاکمیت و سکولاریزه کردن جامعه‌ی عمان چندان موفق نباشد و مذهب اباضیه همچنان در عرصه قدرت خودنمایی کند. احزاب و تشکیلات هم حضور فعالی در جامعه‌ی عمان ندارند و خودکامگی نظام سلطنتی همچنان بر این جامعه سایه افکنده است. البته با وجود این عدم فعالیت احزاب، سلطان قابوس در برخورد با جریان‌های فکری مخالف و منتقد درون جامعه به‌جای سیاست «سرکوب و حذف» به سیاست «استدلال در برابر استدلال» روی آورد و هم به تفکرات مارکسیستی و هم اندیشه‌های طرفداران نظام امامت در قالب نظام دانشگاهی اجازه ظهور و بروز داد و به انتشار میراث مکتوب علمای اباضیه در درون جامعه عمان و عرصه بین‌الملل پرداخت.
سیاست مذهبی حکومت عمان هم بر «تقریب تعایش» (همزیستی مسالمت‌آمیز) شکل گرفته است و علمای اباضی‌مذهب بیشتر بنای خود را بر تعامل با دیگر مذاهب گذاشته‌اند؛ آنها از مدافعان وحدت و تقریب میان مسلمانان هستند و بر لزوم وحدت و عدم تکفیر دیگران اصرار دارند. سلطان قابوس متأثر از همین سیاست مذهبی در عرصه‌ی بین‌الملل هم موفق شد حکومت اباضی عمان را در نقش «منجی‌گری سیاسی» بین دولت‌ها- و به‌ویژه کشورهای اسلامی به‌عنوان کشوری که نه شیعه است و نه سنی- وارد بازی‌های بین‌المللی کند و در عین حال، اصول سیاست خارجی خود را برحسن هم‌جواری با دولت‌های همسایه، عدم دخالت در شئون داخلی آنها، تحکیم روابط با همه کشورها، همکاری با کشورهای عربی و اسلامی برای حل منازعات بین‌المللی و همکاری‌های منطقه‌ای بنیان گذارد که البته این اصول سیاست خارجی عمان ریشه در هویت مستقل و متمایز اباضی عمانی‌ها دارد. سلطان قابوس در عرصه‌ی تأمین انرژی و صادرات نفتی هم که اقتصاد عمان بدان وابسته است، دقیقاً پیرو همین سیاست بود و با اتخاذ چنین سیاستی سعی داشت تا ضعف‌هایی چون ضعف جمعیتی و کمبود نیروی نظامی حکومت را هم بپوشاند.
تحولات زیادی به لحاظ اجتماعی در عصر سلطان قابوس برای اباضیه‌ی عمان اتفاق افتاد. برای مثال، فعالیت‌های اباضیه عمان در عرصه رسانه طی عصر سلطان قابوس به هیچ‌وجه با دوران پیش از آن قابل مقایسه نیست. فعال شدن وسایل ارتباط جمعی و رسانه‌هایی از قبیل روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها، فرستنده‌های رادیویی، شبکه‌های تلویزیونی و سازمان‌های انتشاراتی همگی مربوط به پس از سقوط سلطان سعید و به قدرت رسیدن سلطان قابوس است. تأسیس و گسترش ایستگاه‌ها و شبکه‌هایی رادیویی به زبان‌های عربی و انگلیسی از ۱۹۷۰ م به بعد، ایجاد چهار شبکه تلویزیونی از ۱۹۷۴ م، راه‌اندازی «اونا»، به‌عنوان خبرگزاری رسمی عمان از ۱۹۸۶ م، و تأسیس و گسترش روزنامه‌ها و مطبوعات از ۱۹۸۰ م ازجمله مهم‌ترین اقدامات سلطان قابوس در همین راستا بودند که نقش مهمی در حفظ و گسترش اندیشه‌های اباضی و هم‌سازگار کردن این اندیشه‌ها با زندگی در دنیای امروز داشته‌اند. بعد مهم دیگر تحول در مسائل اجتماعی در راستای فعال‌سازی زنان به‌وجود آمد. سلطان قابوس با ایجاد مراکز آموزشی برای بانوان و اقدامات گوناگون در راستای مبارزه با تبعیض جنسیتی زمینه‌های حضور فعال بانوان را در عرصه‌های گوناگون اجتماعی فراهم نمود. توزیع متوازن امکانات بهداشتی با تأسیس بیمارستان در اقصی‌نقاط کشور، و وارد کردن فناوری‌های نوین در کشاورزی، صنعت و حمل و نقل هم ازجمله اقدامات مهم دیگر تحول‌زا طی عصر سلطان قابوس بوده‌اند که چهره‌ی جامعه‌ی اباضی عمان را دگرگون کرده‌اند.
اما جدای از این مسائل بیرونی، نهادسازی در درون جامعه‌ی مذهبی اباضی هم موجب تحولاتی در میان اباضیه شد که این نهادسازی در قالب چهار وزارت‌خانه نمود پیدا کرد: ۱- وزارت آموزش و پرورش؛ ۲- وزارت آموزش عالی؛ ۳- وزارت میراث و فرهنگ؛ ۴- وزارت اوقاف و امور دینی (که ازجمله مهم‌ترین ادارات آن می‌توان به دارالإفتاء اشاره کرد). اباضی‌ها برای انتقال اندیشه‌های خود به دیگران از نظام تبلیغی نسبتاً کارآمدی برخوردارند و با تبلیغ عملی و ارائه‌ی خدمات گوناگون عام‌المنفعه چه به‌صورت آشکار و چه به صورت پنهان، سعی در ترویج باورهای خود در میان دیگران دارند. ازجمله ابزارها و شیوه‌هایی که آنها برای گسترش باورها و تبلیغ اعتقادات خودشان به‌کار می‌گیرند، عبارتند از: ۱- امور تجاری و بازرگانی؛ ۲- تقیه؛ ۳- حج؛ ۴- ترویج و انتشار آثار علمی اباضیه؛ ۵- ایجاد دانشکده علوم دینی؛ ۶- تعیین مفتی عام.
اما ازجمله مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش هم عبارتند از:
- اباضیه معاصر را نباید با اباضیه قرون نخستین مقایسه نمود؛ چراکه تفاوت‌های بنیادین و اساسی با یک‌دیگر دارند که ازجمله آنها موارد زیر میباشد:
– اباضیه نخستین متهم به خشونت بوده‌اند؛ ولی اباضیه معاصر شعار صلح‌طلبی سر می‌دهند و صلح‌گرا هستند. نمونه‌هایی از این صلح‌گرایی را ما در متن رساله تبیین کرده‌ایم.
– اباضیه نخستین اهل تکفیر دیگران بوده‌اند؛ درحالی که اباضیه معاصر این رویه را نمی‌پسندند و آن را مردود میدانند.
– اباضیه نخستین از لحاظ مبانی فقهی، اصولی و کلامی درانزوا بودند؛ ولی اباضیه معاصر مبانی فقهی، اصولی و کلامی موجّه و قابل دفاع برای خود تدوین نموده‌اند.
- اباضیه معاصر برای خروج از انزوا در پرتو زمینه‌ای که سلطان قابوس برای عمان ایجاد نمود، دست به بازسازی و نوسازی ارکان فکری، اعتقادی، سیاسی، اجتماعی و فقهی خود زده است؛ به گونه‌ای که مذاهب چهارگانه اهل‌سنت نمی‌توانند اشکال مهمی را متوجه آنها نمایند. همچنین، این مذهب درپرتو حمایت‌های سلطان قابوس توانسته‌اند با برگزاری ندوه‌ها، همایش‌های بین‌المللی، چاپ و عرضه موسوعه‌های مختلف فقهی وکلامی، خود را درعرصه بین‌المللی مطرح کنند ودراین زمینه موفقیت‌های بسیار خوبی هم به‌دست آورند.
- اباضیه معاصر مرهون حکومت وخدمات سلطان قابوس است. اما درعین حال، شخصیت احمد بن حمد خلیلی به عنوان مفتی عام سلطنت عمان، در آبرو بخشیدن به اباضیه را نمی‌توان نادیده گرفت و او در این باره سهم بسزایی داشته است.
- سلطان قابوس با افکار نو به عمان در عرصه سیاسی و بین‌المللی حیات ویژه‌ای بخشیده است؛ تا جایی که گرچه ازنظر جغرافیایی وجمعیت کوچک است، اما از نظر عملکرد در جامعه جهانی کشوری متمدن به حساب می‌آید.
- سلطان قابوس یکی از شخصیت‌های سیاسی نادر در تاریخ معاصر است که با سیاستی متوازن نقش مهمی در معادلات سیاسی منطقه‌ای وبین المللی ایفا نمود. او که پرسابقه‌ترین سیاست مدار قدرتمند در جهان عرب بود که توانست با دریافت کمک از ایران در دوران پهلوی شورش ظفار را خاتمه دهد و پس از انقلاب نیز علی‌رغم فشارهای شیوخ خلیج فارس وهم پیمانان سیاسی عراق در اتحادیه عرب در حمایت از صدام نقش بی‌طرف ایفا نماید. او درحملات رژیم عربستان به یمن با عربستان همراهی نکرد و در بیداری اسلامی که بسیاری ازکشورهای عربی به لرزه درآمد و رژیم‌های خودکامه یکی پس از دیگری سقوط کردند، سلطنت عمان شاهد استقرار وامنیت در سطوح مختلف بود.
- سلطان قابوس علی‌رغم اقدامات خرابکارانه طرف دارن نظام امامت در عمان که توسط سران آل‌سعود هدایت میشد با تسامح وتساهل با مخالفان خود رفتار می‌کرد و تا آن جا به سیاست مدارا با دشمن پای بنده بوده است که به وابستگان رهبر مخالفان سلطنت یعنی امام غالبن علی وبرادرش طالب مناصبی بالا در حکومت خود اعطاکرده بود وچنین سیاستی از سلطان قابوس بیان گر نوعی بینش متکاملبرگرفته از شناخت عمیق وی از تاریخ پر فراز ونشیب عمان و درک کامل از حساسیت قبایل و نقش منطقه‌ای آنان در ساختار قدرت عمان وآشنایی وی به جایگاه وقدرت أئمه وبزرگان دینی در صحنه اجتماعی وسیاسی کشور میباشد.
- از ویژگی‌های سلطان قابوس زندگی وی در شهر صلاله میباشد که مذاهب مختلف شافعی واباضی در کنار هم زندگی می‌کنند و این همزیستی مسالمت‌آمیز در روحیه سلطان قابوس در پذیرش ادیان ومذاهب مختلف وسهیم کردن آنان در بازسازی عمان ومدیریت سیاسی واجتماعی تاثیر فراوان داشته است. وی با چنین رویکردی توانست نهضت جدیدی را برای رشد عمان وباز کردن درهای آن کشور به صحنه بین المللی به وجود آورد.
نتیجه همه این امور هم این که بیرون آمدن از انزوای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی اباضیان و دولت عمان در سالیان اخیر در دوران سلطان قابوس به عنوان پادشاه و شیخ احمد بن حمد خلیلی به عنوان مفتی اعظم بوده است و جامعه‌ی اباضیه معاصر عمان تحولات درون خود را در عصر حاضر مرهون این دو شخصیت کم‌نظیر عمانی است.
پس از اتمام سخنرانی و دفاعیه دانشجو سید جلال رضوی مهر در ادامه هیات داوران به طرح نکات و ارزیابی رساله پرداختند. گزارش ارزیابی استادان محترم و نحوه پاسخگویی دانشجو به نکات مطرح شده، بدین شرح است:
سوال یک:چرا به مباحث کلامی و فقهی اباضیه اشاره نشده است؟
جواب : از آنجا که موضوع رساله مبحث تاریخی اباضیه معاصر در دوران سلطان قابوس در دو محور اجتماعی و سیاسی است لهذا اساتید راهنما و مشاور طرح مباحث کلامی و فقهی را خارج از موضوع رساله دانسته اند و بدین سبب با جرح و تعدیل فقط اشارتا و گذرا در جایی که مجبور شده ایم تذکرات اجمالی مانند انشعاب اباضیه از خوارج نخست و هم تفاوت نو اباضیه با اباضیه گذشته و فرقه های منشعب اشاره شده است و نیز در مباحث فقهی به کتاب مسند به نام الجامع الصحیح یا المسند الاباضی که از کتب حدیثی به شمار می آید اشاره شده است.
سوال دوم: چرا به آل رستم و زیستگاه های مختلف اباضیه تفصیلا اشاره نشده است؟
جواب :با وجود اینکه تاکید شد از محور موضوع رساله خارج نشویم این نیز نقض قرض میشد که ما به گستردگی پیشینه اباضیان در آفریقا یا در هند یا در حضرموت یا زنگبار و پراکندگی هایی که در بصره و بعضی از قسمت های جنتوبی ایران به عنوان زیستگاه ایشان گفته شده است لذا به اباضیان شکل گرفته توسط عبد الرحمن ابن رستم که فراتر از مرزهای سیاسی و جغرافیایی با آموخته های اسلامی و فراهم کردن زمینه هایی با جانشینی فرزندش عبدالوهاب و پیشینیه خانوادگی اش در شمال آفریقا چند صباحی دولتی مستقل را تاسیس نمود که با مطالعات در این زمینه بنده دریافتم از لحاظ عقیدتی فکری و سیاسی تفاوت هایی با اندیشه اباضیان عمان خصوصا در عصر اخیر دارد … لهذا از ورود به مباحث جغرافیایی خارج از عمان پرهیز نمودم.
سوال سوم:باید عصر اباضیه عمان به عنوان کلید واژه های روش تحقیق و عصر سلطان قابوس اشاره شود.
جواب :کلید واژه ها در چکیده رساله البته به این شکل آمده : کلیدواژه‌ها: اباضیه، عمان، سلطان قابوس، دوران معاصر و شاید با مضاف و مضاف الیه قرار گرفتن در تصریح و تبیین موضوع موثر بود که البته این نظر اعمال خواهد شد
سوال چهارم:پیشنهاد یکی از اساتید محترم :شما که از کتاب ها و جزواتی در پیشینه بهره مند گشته اید و از کتاب مسیره الخیر در جاههایی از رساله بهره مند شده اید پس بهتر است در پیشینه نیز از این کتاب نام ببرید .
جواب: با دیده منت این پیشنهاد پذیرفته شده است و همینطور که اشاره فرمودید ما در منابع و پاورقی ها از این کتاب که توسط وزارت اعلام اخیرا چاپ شده است استفاده نموده ایم و حتما در پیشینه هم اشاره خواهیم نمود.
سوال پنجم: شما به تاثیر سلطان قابوس در پیشرفت عمان اشاره نموده اید اما کمتر به تاثیر اباضیه در این زمینه پرداخته اید
جواب: ما گر چه فصل مستقلی را در این باره درنگارش رساله به صراحت اشاره نرفته ایم اما پراکنده و به صورت متقن به نقش نهاد های دینی اباضیه و مفتیان مذهب اباضیه و فرایند در هم تنیدگیه سلطنت و امامت در شمایلی جدید در شخصیت قابوس و سیاست همراه مفتی اعظم با سلطان را مطرح نموده ایم که این خود با تبلیغ نهاد دینی اباضیه در تجارت تقیه حج و ترجمه و ترویج آثار علمی فقهی و کلامی اباضیه در شناساندن عمان و متغیر های اقتصادی بی تاثیر نبوده است البته در برهه های مختلف در لا به لای فراز و نشیب های جنگ های داخلی بین شاخیه امامت و سلاطین گزارش هایی را نقل نموده ایم.
سوال ششم:در جایی از رساله گفته شده است اباضیه ها با امیرمومنان علی ابن ابی طالب علیه السلام عداوت نداشته اند و در چند صفحه بعد گفته شده است که ایشان به امیرمومنان اعتراض دارند ، آیا این تناقض در نوشتار نیست؟
جواب:ما بعد از اشاره به فرقه های اباضیه مثل ازارقه و پیروان عبدالله ابن وهب راسبی به تجدید بناهای فکری و عقیدتی اشاره کردیم وگفتیم اباضیه امروز با خوارج دیروز اجماع بر مسئله عدم لزوم قریشی بودن در امامت و خلیفه را یکسان میدانند ومسالک چهارگانه خود را در ظهور دفاع شرات و کتمان بازبینی مجدد نمودند و اگر گفته ام با علی علیه السلام عداوت ندارند حکایتی اس که از حال امروز آنان ظهور دارد و اگر اعتراض و این واژه را گفته ام چون قطعا بین این دو واژه مفهوما تفاوت هایی مشهود است.از این تحلیل این نوشتار در صفحه ۴۹ رساله مورد تحلیل قرار گرفته است
اباضیه امروز که در عمان و مغرب عربی (لیبی، الجزایر، تونس و مصر) به سر می‌برند، در کتاب‌هایشان، غیر از تخطئه تحکیم و تصویب محکمه اولی چیز دیگری نمی‌گویند و با امام علی علیه السلام اظهار عداوت نمی‌کنند. پس ما در حق آنان جز آن چه آشکار است نمی‌گوییم، و از طرفی به اظهارات آنان نیز اتکا نمی‌شود، چون تقیه و کتمان یکی از مسالک چهارگانه آنان است.
سوال هفتم: نسب و تبار نیاکان سلطان قابوس در تبار شناسی ایشان بدون تحلیل طرح گردیده است
جواب: از آنجا که عرب یکی از موهبات خویش را به تبار خویش میداند ما در صفحه ۷۴ با استفاده از کتاب سلطان قابوس مثالاً للتعایش بین المذاهب الاسلامیه و العالم اینگونه امانت داری کرده وهمانطور که در کتب گفته شده است ایشان از دودمان بنی لام میباشند و نهایتا نسب آن به طی میرسد (عمان فی عهد قابوس ابن سعید صفحه ۸۴) به این فراز کتاب در این باره بدون تحلیل و با حفظ امانت داری اکتفا نمودیم چرا که در گذاره های تاریخی ضد و نقیض هایی دیده میشود.
سوال هشتم:بعضی از اغلاط تایپی و شکلی و جابه جاییه مباحث در تکمیل رساله به نحو احسن اجتناب ناپذیر است
جواب:با دیده منت همانگونه که در پیش دفاع کلیه نظرات دو داور محترم دکتر قاسمی و دکتر طاووسی مورد امعان نظر قرار گرفت پیشنهادات وزین داور سوم نیز هر چند در همه رساله ها عام البلوی میباشد رساله ما نیز از این قاعده مستثنا نشد.
و أخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمین