مقاله‌ی «جهان‌شناسی محمد بن زکریای رازی» مأخوذ از رساله‌ی دکتری عبدالله فرهی منتشر شد.
چکیده
رازی در جستجوی گوهر هستی با گرایشی پیشینی انگار به جواهر پنج گانه ی بارئ (خالق)، نفس ناطقه، هیولا (مادّه)، زمان مطلق (دهر) و مکان مطلق (خلأ) اعتقاد یافت. او در تبیین فرآیند خلقت به واسطه ی چهار قدیم در کنار خداوند، با پیش کشیدن نقش جهل نفس در تمایل به مادّه تعلّق اراده‌ی الهی را بر امر خلقت توجیه نمود و اثبات کرد که آفرینش جهان به اراده است نه به طبع. به باور وی، این تنها انسان است که می‌تواند به مدد فلسفه با واسطه‌ی عقل دوباره نفس را از آلام و آفات مادّه رهایی بخشد و به سعادت و فلاح بازرساند؛ ولی با این تفاوت که دیگر نفس به مادّه میلی پیدا نخواهد کرد. رازی قائل به امکان فساد و تغییر در اجسام و در نتیجه، جهان خلقت بود، حتی اگر این جسم گوهری زمینی یا گوهری فلکی باشد. او اجسام را متشکّل از دو جوهر هیولا و خلأ می شمرد و معتقد بود که جواهر دارای حجم و ازلی هستند. بر همین اساس، وی به ترکیب و بی نهایت بودن ذرّات باور داشت و ابداع و خلق از عدم را منکر بود. کیفیّات عناصر اربعه و افلاک سماوی از قبیل سبکی و سنگینی، روشنی و تاریکی، نرمی و سفتی و مانند آن هم از نگاه وی، ناشی از میزان حجم و شمار اجزاء خلأیی بود که در میان جواهر هیولا نفوذ می کرد. در ضمن، او به مرکزیّت و سکونت زمین اعتقاد داشت و فلک و به تبع آن، خورشید و دیگر کواکب را به واسطه ی توازن اجزاء هیولا و خلأ درون آنها دارای حرکتی دورانی می دانست. رازی جهان را حادث و وجود جهان هایی دیگر را هم ممکن می¬شمرد. او خلأ و ملأ را در قالب مفهوم مکان کلّیِ بی¬کرانه¬ای که وابسته به جهان نیست، توضیح می داد و ورای آن را هم فضا معرّفی می کرد.
کلیدواژگان: محمّد بن زکریّای رازی، جهان شناسی، قدمای خمسه، پیشینی انگاری.
[1] جهان شناسی محمد بن زکریای رازی [2]